Μαρία Τομπουλίδη – 19 Μαΐου 2020
Η γονική αποξένωση που προέρχεται από την προσκόλληση, είναι μία πολύπλοκη και επιβλαβής δυναμική μέσω της οποίας ένας γονιός χειραγωγεί τα παιδιά του ώστε να απορρίπτουν και να περιφρονούν τον άλλο γονιό.
Μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύμπτωμα της ναρκισσιστικής διαταραχής και προκαλεί ανησυχία στον κλινικό ψυχολόγο ως προς την υγιή ανάπτυξη του παιδιού.
Ορισμός της γονικής αποξένωσης
Η γονική αποξένωση μπορεί να περιέχει τα παρακάτω συμπτώματα:
- Την καταστολή της φυσιολογικής λειτουργικότητας του συστήματος προσκόλλησης του παιδιού
- Σχέση αντιστροφής ρόλων, όπου το παιδί χρησιμοποιείται για να ικανοποιήσει τις συναισθηματικές και ψυχολογικές ανάγκες του ενός γονιού (του γονιού με τον οποίο έχει γίνει η «συμμαχία» και είναι ο «αγαπημένος»).
- Συμπτώματα ναρκισσιστικής και / ή οριακής διαταραχής προσωπικότητας μπορεί επίσης να παρουσιαστούν στο παιδί, προκαλώντας έντονη κλινική ανησυχία για την υγιή ανάπτυξή του.
- Τα συμπτώματα που εμφανίζονται στο παιδί μπορεί να είναι μόνο προϊόν των πρακτικών της «παθογενούς ανατροφής» και δεν αναδύονται ταυτόχρονα ή εξαιτίας λόγων που σχετίζονται με την ψυχική υγεία.
Οι ρόλοι στη δυναμική της γονικής αποξένωσης μέσω της προσκόλλησης
Στη δυναμική της αντιστροφής των ρόλων, οι παρακάτω ρόλοι έχουν αναγνωριστεί:
- Παθογενής γονέας: Ο γονιός που χειραγωγεί ψυχολογικά το παιδί για να υποτιμήσει και να απορρίψει τον στοχοποιημένο γονέα.
- Στοχοποιημένο παιδί: Το παιδί μέσα σε ένα οικογενειακό σύστημα το οποίο έχει επιλεγεί από τον παθογενή γονέα.
- Στοχοποιημένος γονέας: Ο γονιός που λειτουργεί μέσα στο «φυσιολογικό φάσμα» και είναι συναισθηματικά διαθέσιμος, ο οποίος είναι το «θύμα» της ιστορίας. Είναι ο γονιός που γίνεται ο «αποδιοπομπαίος τράγος».
Αυτός ο τύπος γονικής αποξένωσης ενσωματώνει στοιχεία από την οικογενειακή συστημική θεωρία του Murray Bowen, η οποία βασίζεται στις δυναμικές μεταξύ των μελών του συστήματος.
Η βασική του υπόθεση ήταν ότι η ατομική συμπεριφορά φαίνεται να καθορίζεται λιγότερο από την ατομική επιλογή και περισσότερο από το πλαίσιο των σχέσεων του. Πίστευε ότι κάθε μέλος της οικογένειας δημιουργεί την ταυτότητά του μέσα από τη συμμετοχή του στο σχεσιακό οικογενειακό σύστημα.
Σύνδεση της Οικογενειακής Συστημικής Θεωρίας και της γονικής αποξένωσης μέσω της προσκόλλησης
Πώς χρησιμεύει η θεωρία του Bowen στην κατανόηση της γονικής αποξένωσης; Αν ο στοχοποιημένος γονέας μπορεί να καταλάβει τις υποβόσκουσες δυναμικές που υπάρχουν, μπορεί να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες αυτές για να δουλέψει προς τη βελτίωση των σχέσεων με το παιδί που έχει αποξενωθεί από αυτόν.
Ας αναλύσουμε την κατάσταση βήμα-βήμα, χρησιμοποιώντας τις οκτώ έννοιες του Bowen.
- Τρίγωνα
Ένα τρίγωνο είναι ένα σύστημα τριών ατόμων. Τυπικά, είναι πιο σταθερό και μπορεί να διαχειριστεί περισσότερη ένταση από ένα σύστημα δύο ατόμων. Ένα τρίγωνο έχει συχνά μια πλευρά σε διαμάχη και δύο αρμονικές πλευρές, ενώ συνήθως περιέχει ένα «άτομο που δεν ανήκει στο σύστημα», το οποίο βιώνει άγχος και ανησυχία.
Η τριγωνοποίηση είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της γονικής αποξένωσης, αφού το παιδί τριγωνοποιείται μεταξύ των δύο γονιών, δημιουργώντας μια διαγενεακή συμμαχία. Η συμμαχία με το παιδί χρησιμεύει ως μέσο για την έκφραση του θυμού του παθογενούς γονέα προς τον στοχοποιημένο γονέα. Οι παθογόνες πρακτικές ανατροφής τελικά οδηγούν το παιδί στο να απορρίψει τον στοχοποιημένο γονέα.
Η λειτουργία της διαγενεακής συμμαχίας είναι να κατευθύνει το θυμό του παθογόνου γονέα προς το σύντροφό του μέσω του παιδιού, χρησιμοποιώντας τη σχέση του παιδιού με τον άλλο γονέα, για να προκαλέσει διαμάχη και να τον κάνει να υποφέρει. Μέσω της διαγενεακής συμμαχίας, το παιδί χειραγωγείται ώστε να εκφράσει εχθρότητα και / ή απόρριψη για τον άλλο γονιό εξαιτίας υποτιθέμενων γονικών ανεπαρκειών και αποτυχιών.
- Διαφοροποίηση του εαυτού
Ένα μέρος της υγιούς ανάπτυξης περιέχει τη διαφοροποίηση του εαυτού. Οι άνθρωποι με ένα ανεπαρκώς διαφοροποιημένο εαυτό είναι περισσότερο πιθανό να εξαρτώνται από την επιδοκιμασία και την αποδοχή των άλλων, φτάνοντας στο σημείο να προσπαθούν να ευχαριστήσουν ή να εκφοβίσουν τους άλλους ώστε να συμφωνήσουν μαζί τους.
Ένα άτομο με καλώς διαφοροποιημένο εαυτό έχει αυτοπεποίθηση και καλά καθορισμένα εσωτερικά όρια αναφορικά με τις αξίες του.
Αντίθετα, το παιδί εμποτίζεται με τη νοοτροπία του παθογενούς γονέα και βρίσκεται αποξενωμένο από τον «φυσιολογικό» γονέα μέσω της συγκεκαλυμμένης ψυχολογικής χειραγώγησης από την πλευρά του παθογενούς γονέα.
Η συνακόλουθη προβληματική προσκόλληση με το γονιό παρεμβαίνει στην ανάπτυξη σημαντικών λειτουργιών του «εγώ» του παιδιού, όπως η οργάνωση του εαυτού, η ρύθμιση του θυμικού και η σταθερότητα του συναισθηματικού σκοπού.
- Συναισθηματική διαδικασία της πυρηνικής οικογένειας
Σύμφωνα με τη θεωρία του συναισθηματικού συστήματος της πυρηνικής οικογένειας, υπάρχουν τέσσερα μοτίβα σχέσεων που βοηθούν στο να καθορίσουμε το που αναπτύσσονται προβλήματα σε μια οικογένεια:
α. Συζυγική σύγκρουση: Όσο αυξάνεται η ένταση μέσα στην οικογένεια και οι σύντροφοι γίνονται περισσότερο αγχωμένοι, μπορεί να εξωτερικεύσουν το άγχος τους στη σχέση. Και οι δύο επικεντρώνονται στο τι δεν πάει καλά με τον / την σύντροφό τους, προσπαθούν να τον / την ελέγξουν και αντιστέκονται στην επιβολή ελέγχου.
β. Δυσλειτουργία ενός συντρόφου: Ο ένας σύντροφος εξασκεί έλεγχο στον άλλο ώστε να σκέφτεται και να ενεργεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο ενώ ο άλλος υποκύπτει. Και οι δύο προσπαθούν να διατηρήσουν την αρμονία, ωστόσο ο ένας από τους δύο κάνει μεγαλύτερη προσπάθεια. Η αλληλεπίδραση είναι επαρκής μέχρι ένα σημείο, αλλά αν η οικογενειακή ένταση αυξηθεί περισσότερο, ο / η σύντροφος που έχει υποκύψει μπορεί να δώσει τόσα πολλά από τον εαυτό του, με αποτέλεσμα να βιώσει έντονο άγχος.
γ. Δυσλειτουργία ενός ή περισσότερων παιδιών: Και οι δυο γονείς βγάζουν τις ανασφάλειές τους στα παιδιά με έναν εξιδανικευμένο ή με έναν αρνητικό τρόπο. Όσο περισσότερο οι γονείς επικεντρώνονται στο ένα παιδί, τόσο αυτό επικεντρώνεται σε αυτούς. Το παιδί γίνεται πιο αντιδραστικό από τα αδέρφια του απέναντι στις συμπεριφορές, τις ανάγκες και τις απαιτήσεις των γονιών.
Αυτή η δυναμική μπορεί να μειώσει την ικανότητα του παιδιού να διαφοροποιηθεί από την οικογένεια και να το κάνει επιρρεπές σε άσχημες συμπεριφορές ή στην εσωτερίκευση της οικογενειακής έντασης.
δ. Συναισθηματική αποστασιοποίηση: Τα μέλη της οικογένειας απομακρύνονται το ένα από το άλλο για να μειώσουν την ένταση στη σχέση, αλλά ρισκάρουν να γίνουν ιδιαίτερα απομονωμένα.
Η συναισθηματική διαδικασία της πυρηνικής οικογένειας εμπλέκεται στη δημιουργία της γονικής αποξένωσης. Υπάρχει προφανής σχεσιακή σύγκρουση, ένας δυσλειτουργικός σύντροφος, καθώς και ένα δυσλειτουργικό παιδί (το αποξενωμένο παιδί). Επίσης, υπάρχει συναισθηματική αποστασιοποίηση μεταξύ των δύο γονέων και μεταξύ του αποξενωμένου παιδιού και του στοχοποιημένου γονέα.
- Προβολική διαδικασία της οικογένειας
Η προβολική διαδικασία της οικογένειας περιγράφει το βασικό τρόπο με τον οποίο οι γονείς μεταβιβάζουν τα συναισθηματικά τους προβλήματα σε ένα παιδί. Οι φόβοι και οι αντιλήψεις των γονιών μπορεί να διαμορφώσουν την ανάπτυξη και τη συμπεριφορά του παιδιού σε τέτοιο βαθμό, ώστε αυτό φτάνει στο σημείο να ενσαρκώσει πλήρως αυτές τις αντιλήψεις. Στη συνέχεια, ο γονιός προσπαθεί να «διορθώσει» το πρόβλημα που έχει διαγνώσει στο παιδί.
Στη γονική αποξένωση μέσω της προσκόλλησης, ο παθογενής γονέας προβάλλει τις απόψεις του για τον άλλο γονέα στο παιδί, ενώ αυτό εσωτερικεύει αυτές τις απόψεις, πιστεύοντας ότι είναι δικές του.
- Πολυγενεαλογική διαδικασία μετάδοσης
Αυτή είναι η διαδικασία μέσω της οποίας η διαφοροποίηση μεταξύ των μελών της οικογένειας από γενιά σε γενιά, επηρεάζει τα μέλη και την προσωπική τους διαδικασία διαφοροποίησης. Η μετάδοση συντελείται σε πολλά επίπεδα περιλαμβάνοντας τόσο τη συνειδητή διδασκαλία όσο και τον ασυνείδητο προγραμματισμό των συναισθηματικών αποκρίσεων και συμπεριφορών. Εξαιτίας της πολυπλοκότητας των δυναμικών των σχέσεων, κάποια παιδιά αναπτύσσουν ένα περισσότερο διαφοροποιημένο «εαυτό» από άλλα.
- Θυμική αποκοπή
Πρόκειται για την ιδέα ότι τα μέλη της οικογένειας προσπαθούν να μειώσουν την ένταση της σχέσης, αποκόπτοντας άλλα μέλη, είτε μέσω περιορισμού της φυσικής επαφής είτε μέσω διακοπής της συναισθηματικής σύνδεσης. Σε κάθε περίπτωση, οι σχέσεις μπορεί να φαίνονται «καλύτερες», ωστόσο τα προβλήματα έχουν απλά συγκαλυφθεί.
Ο γονιός που ασκεί αποξένωση μαζί με το στοχοποιημένο παιδί εκδηλώνουν συναισθηματική αποκοπή από τον στοχοποιημένο γονιό. Πρόκειται για μία κακοποίηση του συστήματος προσκόλλησης του παιδιού, καθώς δεν είναι φυσιολογικό ή υγιές για τα παιδιά να βιώνουν συναισθηματική αποκοπή από έναν γονέα. Αυτή διδάσκεται και ενθαρρύνεται από το γονέα που προκαλεί την αποξένωση.
- Θέση αδελφών ή σειρά γέννησης των αδελφών
Τα μεγαλύτερα παιδιά ίσως τείνουν να έχουν αρχηγικές θέσεις, τα μικρότερα παιδιά ίσως προτιμούν να είναι ακόλουθοι, ενώ τα μεσαία παιδιά τείνουν να παρουσιάζουν τα λειτουργικά χαρακτηριστικά και των δύο αυτών θέσεων. Οι θέσεις που αναθέτουν οι γονείς στα αδέλφια παίζουν επίσης ρόλο στις δυναμικές αλληλεπίδρασης των παιδιών.
Η σειρά γέννησης των αδελφών επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο ένα παιδί σχετίζεται με τον κόσμο. Γενικά, το στοχοποιημένο παιδί μπορεί να ακολουθεί οποιαδήποτε σειρά γέννησης, ωστόσο συχνά είναι το πρωτότοκο. Αυτό είναι το παιδί που συνήθως επιλέγει ο παθογενής γονιός για να χρησιμοποιήσει ως μέσο μεταφοράς εξύβρισης προς τον στοχοποιημένο γονιό. Χρησιμοποιώντας ένα παιδί με αυτό τον τρόπο είναι κακοποίηση (Woodall, 2015).
Μόλις έχει ολοκληρωθεί η πλύση εγκεφάλου στο πρωτότοκο παιδί, αυτό μπορεί να δουλέψει μαζί με τον κακοποιητικό γονέα για να εξασφαλίσει ότι και τα υπόλοιπα αδέρφια θα ακολουθήσουν.
- Κοινωνική θυμική διαδικασία
Αυτή η ιδέα περιγράφει πως το συναισθηματικό σύστημα διαμορφώνει τη συμπεριφορά σε κοινωνικό επίπεδο. Οι πολιτισμικές δυνάμεις είναι σημαντικές για το πως λειτουργεί η κοινωνία, αλλά είναι ανεπαρκείς να εξηγήσουν το πόσο καλά οι κοινωνίες προσαρμόζονται στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν.
Η κοινωνική θυμική διεργασία είναι εμφανής στην περίπτωση της γονικής αποξένωσης. Ενώ ο στοχοποιημένος γονιός παίρνει το ρόλο της κοινωνίας, ο παθογενής αναλαμβάνει το ρόλο της αρχής εξουσίας. Το παιδί αρχίζει να μη σέβεται τον άλλο του γονιό. Το αποτέλεσμα είναι μια μορφή παιδικής κακοποίησης, αφού ο παθογενής γονιός ενθαρρύνει τον κακό χαρακτήρα και την άσχημη συμπεριφορά του παιδιού του. Αυτή η μορφή μάθησης μπορεί να είναι δύσκολο να παρατηρηθεί και να διορθωθεί.