Η δυνατότητα μεταρρύθμισης δικαστικών αποφάσεων σχετικά με την ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας λόγω μεταβολής των συνθηκών: πρακτικές εφαρμογές του άρθρου 1536 του Αστικού Κώδικα υπό το πρίσμα του νέου νόμου 4800/2021.
Μάρτιος 2022
Κατερίνα Σταμένη, Δικηγόρος
Ηλίας Γιαννατσής, Δικηγόρος
Υπό το καθεστώς που ίσχυε στις οικογενειακές διαφορές πριν την ψήφιση του Ν. 4800/2021 αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι εκδίδονταν δικαστικές αποφάσεις σχετικά με την ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας των παιδιών σχετικά «στερεότυπα», όπερ ειπείν, η άσκηση της γονικής μέριμνας ανατίθετο στην μητέρα. Το ζήτημά είναι τί συμβαίνει με το σύνολο αυτών των δικαστικών αποφάσεων, που εκδόθηκαν με το «παλαιό καθεστώς». Αποτελεί το γεγονός ότι με τον νόμο 4800/2021 καθιερώθηκε η από κοινού και εξίσου άσκηση της γονικής μέριμνας λόγο μεταρρύθμισης των αποφάσεων που είχαν εκδοθεί πριν την ψήφιση του νόμου; Είναι δυνατόν ως γονέας να δεσμεύεται κανείς από μία απόφαση, η οποία ανέθεσε την επιμέλεια του παιδιού του στην μητέρα, όταν αυτό ήταν ακόμη βρέφος, όταν το παιδί φοιτά πλέον στο λύκειο; Σε αυτά και άλλα ερωτήματα, αποπειράται να απαντήσει συνοπτικά το άρθρο αυτό, εξετάζοντας τις πρακτικές εφαρμογές του άρθρου 1536 του Αστικού Κώδικα για την μεταρρύθμιση δικαστικών αποφάσεων σχετικά με την ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας. Το βασικό ερώτημα είναι: τι μπορεί να κάνει ο γονέας, εάν μεταβληθούν οι συνθήκες, υπό τις οποίες εκδόθηκε η απόφαση αυτή.
Στο άρθρο 1536 του Αστικού Κώδικα, ορίζεται ότι «Αν από τότε που εκδόθηκε δικαστική απόφαση σχετική με τη γονική μέριμνα μεταβλήθηκαν οι συνθήκες, το δικαστήριο οφείλει, ύστερα από αίτηση ενός ή και των δύο γονέων, των πλησιέστερων συγγενών του τέκνου ή του εισαγγελέα, να προσαρμόσει την απόφασή του στις νέες συνθήκες, ανακαλώντας ή μεταρρυθμίζοντάς την, σύμφωνα με το συμφέρον του τέκνου, και ιδίως να αποδώσει στους γονείς την άσκηση της γονικής μέριμνας που τους είχε αφαιρεθεί».
Με την διάταξη αυτή, παραμερίζεται η σταθερότητα των δικαστικών αποφάσεων και το αρμόδιο Δικαστήριο υποχρεούται να ανακαλέσει ή να μεταρρυθμίσει την απόφαση που έχει ρυθμίσει την άσκηση της γονικής μέριμνας, με την προϋπόθεση της μεταβολής των συνθηκών και με γνώμονα το συμφέρον του παιδιού (άρθρο 1511 παρ. 1 εδ. β΄ του Αστικού Κώδικα).
Η ρύθμιση της διάταξης του άρθρου 1536 του Αστικού Κώδικα, εφαρμόζεται σε όλες τις δικαστικές αποφάσεις που έχουν ως αντικείμενο τη ρύθμιση της άσκησης γονικής μέριμνας, σε όλο το φάσμα των εκφάνσεών της, στο μέτρο που περιέχουν ρυθμιστικές διατάξεις για μελλοντικό χρόνο, όπως αποφάσεων που ρυθμίζουν την επικοινωνία του γονέα με το τέκνο και μάλιστα και στους δύο γονείς, δηλαδή και σ’ αυτόν που έχει ανατεθεί η γονική μέριμνα ή η επιμέλεια και σ’ αυτόν που έχει το δικαίωμα επικοινωνίας. Νομιμοποιούμενα πρόσωπα για την ανάκληση ή μεταρρύθμιση της απόφασης είναι οι γονείς, οι πλησιέστεροι συγγενείς του τέκνου και ο εισαγγελέας.
Η μεταβολή των συνθηκών, περιλαμβάνει τα πραγματικά περιστατικά που έλαβαν χώρα για πρώτη φορά μετά την έκδοση της απόφασης, τα πραγματικά περιστατικά στα οποία στηρίχθηκε η απόφαση για την ρύθμιση της άσκησης της γονικής μέριμνας, τα οποία άρχισαν αργότερα να επηρεάζουν το παιδί, δεν ελήφθησαν υπόψη ή έγινε εσφαλμένη εκτίμησή τους, αλλά και αυτά τα περιστατικά, τα οποία προϋπήρχαν της δικαστικής απόφασης και δεν τέθηκαν υπόψη του Δικαστηρίου.
Ειδικότερα, οι νέες συνθήκες, μπορεί να αφορούν το πρόσωπο του τέκνου, των γονέων του, το κοινωνικό περιβάλλον ή ακόμη και τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας. Περιστατικά που αφορούν το πρόσωπο του τέκνου, είναι για παράδειγμα η ηλικία του ή η κατάσταση της υγείας του, ενώ των γονέων, μπορεί να αποτελέσει ο νέος γάμος του γονέα στον οποίο ανατέθηκε μετά το διαζύγιο η γονική μέριμνα, ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας, η αδιαφορία ή η βάναυση συμπεριφορά του γονέα προς το τέκνο, η ανήθικη συμπεριφορά γονέα, η δημιουργία έχθρας του τέκνου προς τον άλλο γονέα, η εγκατάλειψη της φροντίδας και της εποπτείας του τέκνου.
Πιο παραστατικά, μπορεί με μια δικαστική απόφαση να ανατέθηκε η επιμέλεια στη μητέρα, καθώς ο πατέρας έλειπε για μεγάλα χρονικά διαστήματα λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεών του και επομένως δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις καθημερινές ανάγκες ανατροφής ενός μικρού παιδιού, αλλά πλέον αυτός να έχει αλλάξει εργασία και να έχει αποκτήσει ένα πιο σταθερό, προβλέψιμο», πρόγραμμα και τρόπο ζωής. Σε άλλο παράδειγμα, θα μπορούσαμε να έχουμε έναν γονέα, ο οποίος να κατοικούσε για χρόνια στο εξωτερικό και πλέον να έχει μετακομίσει μόνιμα στην Ελλάδα. Επίσης, μπορεί να ανατέθηκε η επιμέλεια στον πατέρα, όταν το παιδί ήταν σε πολύ μικρή ηλικία, λόγω προβλημάτων ιατρικής φύσης, τα οποία αντιμετώπιζε η μητέρα και δεν της επέτρεπαν να ασχολείται με ένα μικρό παιδί, πλέον όμως εκείνη να ξεπεράσει τα όποια προβλήματα και να επιθυμεί να ασχοληθεί ενεργά με την ανατροφή του παιδιού της. Αντίστοιχα, μπορεί ο πατέρας, ο οποίος χώρισε με την μητέρα του παιδιού του, όταν αυτό ακόμη ήταν μικρό σε ηλικία, να μην διατηρούσε πολλές σχέσεις μαζί του, πλέον όμως, που το παιδί διανύει την εφηβεία, να υπάρχει ομαλή εξέλιξη των σχέσεων του μαζί του, το παιδί να τον αποζητά ως πατρικό πρότυπο και μάλιστα να μπορεί να το συνδράμει λόγω επαγγέλματος (λ.χ. είναι καθηγητής μαθηματικών) στην καθημερινή σχολική προετοιμασία του, στις εργασίες του φροντιστηρίου κτλ.
Τι μπορεί λοιπόν να κάνει σε αυτές τις περιπτώσεις ο πατέρας ή η μητέρα, που βλέπει την πραγματικότητα της σχέσης του με το παιδί ουσιαστικά να έχει «ξεπεράσει» την νομική πραγματικότητα, που έχει καθιερώσει μεταξύ τους η δικαστική απόφαση; Δεσμεύεται να εμμείνει στο «καλούπι» και στα στεγανά της απόφασης; Βάσει του ανωτέρω άρθρου 1536 του Αστικού Κώδικα, ο γονέας είναι σε θέση να ζητήσει να τροποποιηθεί ο τρόπος άσκησης της επιμέλειας ή ο ορισμός του τόπου διαμονής του παιδιού, να αποκτήσει πια κι αυτός λόγο στα ζητήματα υγείας και εκπαίδευσης του παιδιού του ή να διευρυνθεί ο χρόνος επικοινωνίας του με αυτό.
Σε αυτήν την κατεύθυνση, με την υπ΄ αρ. 73/2020 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Κορίνθου, μεταρρυθμίσθηκε προηγούμενη απόφαση που ανέθετε την επιμέλεια του παιδιού στην μητέρα και ανατέθηκε αυτή στον πατέρα του παιδιού. Σημασία για το Δικαστήριο είχε ότι το παιδί είχε μεγαλώσει πλέον ηλικιακά και είχε αναπτύξει μία στενή συναισθηματική σχέση με τον πατέρα του. Αντίθετα η μητέρα λειτουργούσε απέναντί του πλέον καταπιεστικά, η σχέση τους είχε αποσταθεροποιηθεί και δεν του παρείχε την αναγκαία για την ηλικία του συναισθηματική ασφάλεια και ηρεμία. Ο δικαστής έλαβε υπόψη και την γνώμη του ίδιου του παιδιού, το οποίο είχε πλέον την ωριμότητα να εκφράσει την επιθυμία του να μείνει με τον πατέρα του.
Συναφώς, με την υπ΄αρ.55/2021 απόφαση του Εφετείου Δωδεκανήσου, μεταρρυθμίστηκε δικαστική απόφαση που όριζε τον χρόνο και τον τρόπο επικοινωνίας πατέρα με το παιδί του και συγκεκριμένα διευρύνθηκε η επικοινωνία αυτή του και διευρύνθηκε αυτή. Το Δικαστήριο έκρινε ότι λόγω της ηλικίας του παιδιού, το οποίο ήταν τότε 10 ετών, και δεδομένου και του φύλου του και της ανάγκης του να ανατραφεί με βάση και το πατρικό πρότυπο, έπρεπε να διατηρηθεί και να προωθηθεί περαιτέρω η καλή σχέση με τον πατέρα για την ομαλή ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξή του.
Σε άλλη περίπτωση, με την μεταρρύθμιση της δικαστικής απόφασης, περιορίσθηκε το δικαίωμα επικοινωνίας του πατέρα με το παιδί του και μάλιστα ορίσθηκε να ασκείται αυτό με την παρουσία τρίτου προσώπου, καθώς το Μονομελές Πρωτοδικείο Λάρισας, με την αρ.424/2019 απόφαση του, έκρινε ότι με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζεται καλύτερα η ψυχική ηρεμία και ισορροπία του ανήλικου τέκνου.
Περαιτέρω, η ρύθμιση του άρθρου 1536 ΑΚ είναι πιθανό να συνδέεται ουσιαστικά με την συνδρομή «θετικών προϋποθέσεων», όπως είναι η άρση ενός εμποδίου, η εμφάνιση του οποίου στο παρελθόν είχε καταστήσει αδύνατη την άσκηση της γονικής μέριμνας από τους της φορείς της, η θεραπεία μίας νόσου, η βελτίωση της κατάστασης της υγείας του γονέα, η ενηλικίωση του ανήλικου γονέα, και γενικότερα «θετικές» αλλαγές στον τρόπο ζωής, που προμηνύουν ότι άλλοτε «ακατάλληλος» ή «λιγότερο» κατάλληλος για την άσκηση της επιμέλειας γονέας, θα είναι σε θέση να την ασκήσει σωστά.
Αποτελεί «μεταβολή των συνθηκών» και η αλλαγή της νομοθεσίας;
Στις ανωτέρω περιπτώσεις μεταβολής των συνθηκών υπό τις οποίες εκδόθηκε η δικαστική απόφαση εμπίπτει και η μεταβολή της νομοθεσίας. Εν προκειμένω ο νόμος 4800/2021 συνιστά καθαυτός, θα λέγαμε, μία «ουσιώδη μεταβολή των συνθηκών». Άλλωστε ο νόμος προβλέπει και ο ίδιος μεταβατικές διατάξεις, στις οποίες ορίζεται ότι αν οι γονείς διαφωνούν σχετικά με την άσκηση της γονικής μέριμνας ή την επικοινωνία με το τέκνο, που έχει συμφωνηθεί μεταξύ τους ή έχει διαταχθεί από το δικαστήριο, μπορούν να απευθυνθούν σε αυτό να επιδιώξουν διαφορετική δικαστική ρύθμιση, ύστερα από αίτηση, η οποία υποβάλλεται εντός προθεσμίας δύο (2) ετών από την έναρξη του νόμου αυτού, δηλαδή από τις 16.09.2021 και μέχρι τις 18.09.2023.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους γονείς, οι οποίοι ουσιαστικά επιθυμούν κάτι «καλύτερο» στην σχέση με τα παιδιά τους έχουν οι τροποποιήσεις που επέφερε ο ανωτέρω νόμος, στο άρθρο 1513 του Αστικού Κώδικα, σύμφωνα με το οποίο, όπως προαναφέρθηκε, οι γονείς μετά την διάσταση ή το διαζύγιο εξακολουθούν να ασκούν από κοινού και εξίσου τη γονική μέριμνα των τέκνων τους, και στο άρθρο 1520 του ίδιου Κώδικα, σύμφωνα με το οποίο ο χρόνος επικοινωνίας του τέκνου με φυσική παρουσία με τον γονέα, με τον οποίο δεν διαμένει, τεκμαίρεται στο ένα τρίτο (1/3) του συνολικού χρόνου.
Έτσι, ακόμα και εάν δεν έχουν μεταβληθεί οι πραγματικές συνθήκες απ’ όταν εκδόθηκε η μη επιθυμητή πλέον δικαστική απόφαση, με την άνω μεταβολή της νομοθεσίας, ο γονέας π.χ. που δεν ασκεί τη γονική μέριμνα ή την επιμέλεια και έχει μόνο δικαίωμα επικοινωνίας με το παιδί του, μπορεί να ζητήσει από το δικαστήριο την ανάκληση ή τη μεταρρύθμιση της δικαστικής απόφασης αυτής και να αιτηθεί την από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας με τον άλλο γονέα. Αντίστοιχα, ο γονέας, ο οποίος διατηρεί μέσω δικαστικής απόφασης επικοινωνία με το παιδί του κάθε δεύτερο Σαββατοκύριακο, μπορεί να ζητήσει να επικοινωνεί με αυτό για τουλάχιστον 1/3 του συνολικού χρόνου!
Σε κάθε περίπτωση, γνώμονας για την απόφαση του Δικαστηρίου, είναι το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού. Συμφέρον του παιδιού υπό το νέο νόμο σημαίνει καταρχήν η ουσιαστική συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή και φροντίδα του παιδιού και η αποτροπή διάρρηξης των σχέσεων του με καθέναν από αυτούς με συνέπεια την αποξένωση. Είτε λόγω της μεταβολή των συνθηκών, υπό τις οποίες εκδόθηκε η δικαστική απόφαση που ρυθμίζει τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας, είτε λόγω της μεταβολής της νομοθεσίας, όπως έλαβε χώρα με την ψήφιση του νόμου 4800/2021, ο γονέας έχει την δυνατότητα να προβεί σε ανάκληση ή μεταρρύθμιση της παλαιάς δικαστικής απόφασης και να πετύχει μία νέα ρύθμιση, η οποία θα ανταποκρίνεται καλύτερα στις νέες συνθήκες και στην επιθυμία του ίδιου και του παιδιού του να βρίσκονται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο περισσότερο ο ένας στην ζωή του άλλου.
Εν κατακλείδι, η δικαστική ρύθμιση των ζητημάτων της άσκησης της γονικής μέριμνας υπηρετεί την ανάγκη της ασφάλειας δικαίου, της προβλεψιμότητας και της σταθερότητας της οικογενειακής ζωής, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν πρέπει να υπάρχει και η δυνατότητα προσαρμογής στις νέες συνθήκες. H αναγκαιότητα αυτή μάλιστα είναι παραπάνω από προφανής, εάν αναλογιστούμε πως η γονική μέριμνα δεν έχει στατικό, αλλά τον μεταβαλλόμενο και δυναμικό χαρακτήρα, που της προσδίδει το εξίσου συνεχώς μεταβαλλόμενο συμφέρον του τέκνου, το οποίο και πρέπει να διασφαλισθεί.