- Από Κοινού και Εξίσου μετά την διάσπαση της συμβίωσης των γονέων:
Α.Π. 78/2023: «… καθιερώνεται εκ του νόμου η κοινή άσκηση της γονικής μέριμνας, στην περίπτωση διαζυγίου … ή διακοπής της έγγαμης συμβίωσης, ακόμη και αν δεν υπάρχει …απόφαση του δικαστηρίου. Με τη νέα ρύθμιση του άρθρου 1513 του Α.Κ., η συνέχιση της από κοινού άσκησης της γονικής μέριμνας μπορεί να αποκλειστεί, εφόσον όμως συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρου 1514 παρ. 3 του ίδιου Κώδικα και όχι σε κάθε περίπτωση. Με την έννοια αυτή, η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, σύμφωνα με το νέο δίκαιο είναι υποχρεωτική, αφού ισχύει εκ του νόμου και ανεξάρτητα από το εάν τη θέλουν οι γονείς. Με τον όρο “εξακολουθούν” καταφάσκεται η αναγκαιότητα αδιατάρακτης και αδιάκοπης διαβίωσης του ανηλίκου, υπό τις συνθήκες, υπό τις οποίες ζούσε πριν από το χωρισμό των γονέων του … Με τον όρο “εξίσου” αποδίδεται η θεμελιώδης αρχή του οικογενειακού δικαίου, η οποία εισήχθη με το ν. 1329/1983 και εναρμόνισε, στο θέμα τούτο, τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα προς τα άρθρα 4 παρ. 2 και 21 παρ. 1 του Συντάγματος, περί της ισότιμης συμβολής και των δύο γονέων στην ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση του τέκνου και την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του.»
Σχολιασμός:
Η απόφαση δεν διευκρινίζει αν δέχεται το «εξίσου» ως συνεπιμέλεια ισόχρονη (50 – 50) ή «ποιοτική» δηλαδή άνιση (όπως δέχονται πολλοί/ες νομικοί θεωρητικοί και το 45 % των απορριπτικών της ισόχρονης συνεπιμέλειας αποφάσεων – βλ. στατιστική καταγραφή).
—————————
- Αποκλειστική Επιμέλεια: Δεν είναι κριτήριο η διαφωνία των γονέων και η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ τους για την απόκλιση από την από Κοινού και Εξίσου ανατροφή:
Α.Π. 78/2023: «Με βάση την ως άνω διάταξη του άρθρου 1514 του Α.Κ. συνάγεται ότι, σε περίπτωση που η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας των ανήλικων τέκνων δεν είναι δυνατή, εξαιτίας διαφωνίας των γονέων, η ρύθμιση αυτής γίνεται από το δικαστήριο … Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι αρκεί, απλώς, η διαφωνία των γονέων για να απονείμει ο δικαστής την αποκλειστική επιμέλεια στον ένα γονέα. … Η έλλειψη δε συνεργασίας των γονέων δεν πρέπει να συνιστά εμπόδιο επιλογής της χρονικής κατανομής της επιμέλειας. Επίσης, η τυχόν εξάρτηση της χρονικά κατανεμημένης γονικής μέριμνας ή επιμέλειας από τη διάθεση συνεργασίας των γονέων αποδυναμώνει τη συγκεκριμένη λύση, διότι αφήνει τη δυνατότητα στο γονέα, που είναι περισσότερο συναισθηματικά δεμένος με τα παιδιά, να τα επηρεάσει σε βάρος του άλλου γονέα και να επιτύχει, μέσω της άρνησής του να συνεργαστεί για μια τέτοια λύση, το μείζον, ήτοι να ασκεί αυτός αποκλειστικά τη γονική μέριμνα ή επιμέλεια των τέκνων, περιθωριοποιώντας τον άλλο γονέα.»
Σχολιασμός:
Εν τούτοις, στην πράξη, οι διαφωνίες και η έλλειψη συνεργασίας των γονέων (αν όμως συμφωνούσαν, δεν θα είχαν προσφύγει στο δικαστήριο!) θεωρούνται ως κριτήριο – παρότι δεν υφίσταται στο νόμο – από νομικούς θεωρητικούς και το 52 % των απορριπτικών της ισόχρονης συνεπιμέλειας αποφάσεων (βλ. στατιστική καταγραφή).
—————————————
- Αποκλειστική Επιμέλεια: Απόκλιση από την από Κοινού και Εξίσου άσκηση γονικής μέριμνας Μόνο για σπουδαίο λόγο (Κακοποιητικός – Ψυχικά Διαταραγμένος – Αδιάφορος γονέας):
Α.Π. 78/2023: «Πιο συγκεκριμένα, αν δεν συντρέξει σπουδαίος λόγος, που εγκυμονεί κινδύνους για το παιδί (περίπτωση κακοποιητικού, ψυχικά διαταραγμένου ή παντελώς αδιάφορου γονέα) ή αν δεν συντρέξει πραγματική αδυναμία άσκησης της συνεπιμέλειας από τον ένα γονέα, λόγω της μόνιμης μετεγκατάστασης του παιδιού σε άλλη πόλη ή χώρα, δεν νοείται ανάθεση της αποκλειστικής επιμέλειας στον άλλο γονέα ή έστω κατανομή της επιμέλειας, που μόνο κατ’ επίφαση θα επέτρεπε την ουσιαστική συμμετοχή και των δύο γονέων στην ανατροφή και φροντίδα του παιδιού, διότι, διαφορετικά, ο δικαστής θα υπερέβαινε τα ακραία όρια της διακριτικής του ευχέρειας και θα ερμήνευε ή και θα εφάρμοζε εσφαλμένα το άρθρο 1514 του Α.Κ.»
Σχολιασμός:
Στην ανωτέρω απόφαση (που κατ’ ουσίαν αποδέχεται αντίστοιχη ρήτρα του υπ. αρ. 2059/2015 ψηφίσματος του Συμβουλίου της Ευρώπης), είναι αναγκαίο να προσαρμοσθεί η νομολογία των δικαστηρίων ουσίας (Πρωτοδικείων και Εφετείων) ως προς την ερμηνεία και εφαρμογή του Ν. 4800/2021.
————————————————
- Σεβασμός δικαιωμάτων του άλλου γονέα: Μη δεσμευτικά κριτήρια για το δικαστήριο στην απόφαση της γονικής μέριμνας:
Α.Π. 78/2023: «Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 1511 παρ. 2 του Α.Κ. “η απόφαση του δικαστηρίου συνεκτιμά παραμέτρους, όπως την ικανότητα και πρόθεση καθενός εκ των γονέων να σεβαστεί τα δικαιώματα του άλλου, τη συμπεριφορά κάθε γονέα κατά το προηγούμενο χρονικό διάστημα και τη συμμόρφωσή του με τις νόμιμες υποχρεώσεις του, δικαστικές αποφάσεις, εισαγγελικές διατάξεις και προηγούμενες συμφωνίες που είχαν συνάψει με τον άλλο γονέα και αφορούν στο τέκνο”. Τα κριτήρια αυτά αναδεικνύονται από το νομοθέτη και ισχυροποιούνται έναντι άλλων, χωρίς, ωστόσο, να δεσμεύουν το δικαστήριο, ως προς την ιεράρχηση ή την υιοθέτησή τους, στο σύνολό τους.»
Σχολιασμός:
Είναι αμφίβολο εάν η διατύπωση του Ν. 4800/2021 «συνεκτιμά παραμέτρους όπως» παρέχει ασφαλές έρεισμα στην ερμηνευτική άποψη: ότι υφίσταται έλλειψη δέσμευσης (δηλαδή διακριτική ευχέρεια) του δικαστηρίου να λάβει υπόψη τα ανωτέρω κριτήρια. Πολλώ μάλλον, όταν το άρθρο 1532 Α.Κ. προβλέπει τα ίδια κριτήρια ως λόγους αφαίρεσης της γονικής μέριμνας.
—————————————–
- Προτίμηση τέκνου και δεσμός με τον άλλο γονέα – Πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά πόσο επηρεάζεται από τον έτερο γονέα:
Α.Π. 78/2023, 535/2022, 1473/2021, 155/2022 και 157/2022: «Ουσιώδους σημασίας είναι και η επισημαινόμενη στο νόμο ύπαρξη ιδιαίτερου δεσμού του τέκνου προς τον ένα από τους γονείς του και η περί αυτού ρητώς εκφραζόμενη προτίμηση του, την οποία συνεκτιμά το δικαστήριο ύστερα και από τη στάθμιση του βαθμού της ωριμότητας του. Με δεδομένη την ύπαρξη του εν λόγω δεσμού του τέκνου προς το συγκεκριμένο γονέα, αυτός θεωρείται ότι έχει τη δυνατότητα αποτελεσματικότερης διαπαιδαγώγησης προς όφελος του ανηλίκου και επομένως ότι είναι ο πλέον κατάλληλος για την επιμέλεια του, όμως υπό την αυτονόητη προϋπόθεση ότι ο ιδιαίτερος αυτός δεσμός του τέκνου προς τον ένα από τους γονείς του έχει αναπτυχθεί φυσιολογικά και αβίαστα ως ψυχική στάση, η οποία είναι προϊόν της ελεύθερης και ανεπηρέαστης επιλογής του ανηλίκου, που έχει την στοιχειώδη ικανότητα διακρίσεως. Πρέπει δε να λαμβάνεται ιδιαίτερα υπόψη ότι ο ανήλικος, που έχει ακόμη ατελή την ψυχοπνευματική ανάπτυξη και την προσωπικότητα του υπό διαμόρφωση, υπόκειται ευχερώς σε επιδράσεις και υποβολές των γονέων ή άλλων, οι οποίες, έστω και χωρίς επίγνωση γενόμενες, οδηγούν ασφαλώς στο σχηματισμό της μονομερούς διαμόρφωσης και προτίμησης προς τον ένα από τους γονείς, οπότε η προτίμηση του δεν εξυπηρετεί πάντοτε και το αληθές συμφέρον του.»
Σχολιασμός:
Επιβάλλεται η νομολογία να εκτιμά πότε οι δεσμοί με τον ένα γονέα και η βούληση του ανηλίκου είναι «ελεύθερη και ανεπηρέαστη επιλογή» και πότε «οφειλόμενη στη γονική αποξένωση». Το δεύτερο κριτήριο, ναι μεν δεν τέθηκε ρητώς στο Νόμο 4800/2021 (διαγράφηκε από το αρχικό νομοσχέδιο …), πλην όμως προκύπτει από συνδυαστική ερμηνεία των άρθρων 1513, 1514 και 1532 του Αστικού Κώδικα.
—————————————–
- Εξατομικευμένη κρίση του Δικαστηρίου για κάθε παιδί:
Α.Π. 78/2023, 119/2023, 155/2022 και 157/2022: «Γνώμονας για τη σχετική απόφαση του δικαστηρίου είναι μόνο το συμφέρον του ανήλικου παιδιού, όπως τούτο κρίνεται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση χωριστά, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της κάθε υπόθεσης. Η εξατομικευμένη κρίση συνιστά και εφαρμογή της επιταγής του άρθρου 2 παρ. 1 του Συντάγματος, η οποία αποκλείει τη στερεότυπη αντιμετώπιση, ως προς την αξιολόγηση ατόμων και προσωπικών σχέσεων (Α.Π. 78/2023). Το κανονιστικό δε περιεχόμενο της έννοιας αυτής του συμφέροντος του παιδιού συγκεκριμενοποιείται εκάστοτε με βάση τις επικρατούσες συνθήκες σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, καθώς επίσης και κυρίως τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε παιδιού. Το συμφέρον του παιδιού προσδιορίζεται εξατομικευμένα με αναφορά σε συγκεκριμένο εκάστοτε παιδί και τις ανάγκες του, όπως αυτές προσδιορίζονται ιδίως από την κατάσταση της υγείας του, την ηλικία του, τις οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες, υπό τις οποίες διαβιώνει το παιδί, και αναλύεται στις επί μέρους πτυχές του δικαιώματος της προσωπικότητας του παιδιού (Α.Π. 119/2023), δηλαδή κυρίως στη ζωή, σωματική ακεραιότητα, υγεία, συναισθηματική και ψυχολογική ασφάλεια και σταθερότητα, διανοητική πρόοδο, κοινωνική ένταξη και αποδοχή, υπευθυνότητα, κοινωνική συνείδηση και ανεξαρτησία του παιδιού. Επίσης, το παιδί εξελίσσεται και μαζί του εξελίσσονται οι ανάγκες του και αναπροσδιορίζεται το συμφέρον του (Α.Π. 155/2022 και 157/2022).»
Σχολιασμός:
Η «εξατομικευμένη κρίση» του δικαστηρίου για το συμφέρον του παιδιού έχει σαφή όρια: Δεν πρέπει να καταργεί τα κριτήρια του νόμου και της νομολογίας (ισότητα των γονέων, συμμόρφωση σε δικαστικές αποφάσεις, σεβασμός στα δικαιώματα του άλλου γονέα, ελεύθερη και ανεπηρέαστη βούληση τέκνου).
———————————————-
- Νηπιακή ηλικία τέκνου: «Βιοκοινωνική υπεροχή μητέρας»
Α.Π. 78/2023 και 535/2022: «Η μικρή ηλικία του ανηλίκου τέκνου και το φύλο του δεν αποτελούν κυρίαρχο, κατά νόμο, στοιχείο για τον προσδιορισμό του συμφέροντος του ανηλίκου, αναφορικά με την ανάθεση της γονικής μέριμνας ή της επιμέλειας στον έναν από τους γονείς του, διότι η άποψη ότι η γονική μέριμνα των μικρής ηλικίας τέκνων πρέπει να ανατίθεται στη μητέρα τους, λόγω του ότι έχουν ανάγκη της μητρικής στοργής και ιδιαιτέρων περιποιήσεων, εξακολουθεί να ισχύει, κατά τις νεότερες ιατρικές παιδαγωγικές και ψυχολογικές έρευνες, μόνο για τη νηπιακή ηλικία για την οποία αναγνωρίζεται σαφής βιοκοινωνική υπεροχή στη μητέρα, ενώ για το μεταγενέστερο χρόνο αναγνωρίζεται ο σοβαρός ρόλος του πατέρα στην όλη διαμόρφωση των διαπροσωπικών σχέσεων του τέκνου.»
Σχολιασμός:
Η ανωτέρω νομολογία δεν παραθέτει ποιες είναι οι «νεότερες ιατρικές παιδαγωγικές και ψυχολογικές έρευνες», που αναγνωρίζουν «σαφή βιοκοινωνική υπεροχή στη μητέρα για τη νηπιακή ηλικία των τέκνων», ώστε να αξιολογηθούν. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για κριτήριο που δεν προβλέπεται στον Αστικό Κώδικα.
—————————————
- Σταθερότητα και η μη Διατάραξη του τρόπου ζωής του τέκνου:
Α.Π. 78/2023: «… μεγάλης σημασίας είναι και η, κατά το δυνατό, μικρότερη διατάραξη του μέχρι τούδε τρόπου ζωής του παιδιού, έτσι ώστε να διαφυλαχθεί, κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ο ψυχικός και συναισθηματικός κόσμος του, δεδομένου ότι η διάσπαση της έγγαμης συμβίωσης των γονέων, με συνεπακόλουθο και τη διάσπαση της οικογενειακής συνοχής, έχει ήδη κλονίσει την ψυχική ισορροπία και την αίσθηση ασφάλειας του τέκνου. … Έτσι, υπό το κράτος της κατάστασης αυτής, το συμφέρον του ανηλίκου μπορεί να επιβάλει να συμβιώνει τόσο με τη μητέρα του όσο και με τον πατέρα του και, ακολούθως, εφόσον έτσι προκαλείται η μικρότερη δυνατή διατάραξη του τρόπου ζωής του, να ανατίθεται η άσκηση της επιμέλειας αυτού από κοινού στη μητέρα και τον πατέρα του, δηλαδή, να γίνεται χρονική (ή εναλλασσόμενη) κατανομή αυτής ανάμεσα στους δύο γονείς ενώ και η γονική μέριμνα να ανήκει από κοινού και στους δύο, οι οποίοι θα οφείλουν να φροντίζουν για την ομαλή ανάπτυξη και το καλό του τέκνου τους από κοινού.»
A.Π. 1473/2021, 155/2022, 157/2022 και 535/2022: «… λαμβάνεται υπόψη η προσωπικότητα και η παιδαγωγική καταλληλότητα του κάθε γονέα και συνεκτιμώνται οι συνθήκες κατοικίας και η οικονομική κατάσταση τούτων. Επίσης, οι ικανότητες των γονέων, το περιβάλλον, το επάγγελμα, η πνευματική τους ανάπτυξη και η δράση τους στο κοινωνικό σύνολο, η ικανότητα προσαρμογής τους στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας μέσα στα πλαίσια της λογικής και ορθολογικής αντιμετώπισης των θεμάτων των νέων, η σταθερότητα των συνθηκών ανάπτυξης του τέκνου χωρίς εναλλαγές στις συνθήκες διαβίωσης, περιλαμβάνονται στα κριτήρια προσδιορισμού του συμφέροντος του τέκνου.»
Σχολιασμός:
Εφόσον αυθαιρέτως, από τον ένα γονέα, με αποξενωτική τακτική κατά του άλλου γονέα (ιδίως κατά παράβαση δικαστικής απόφασης συνεπιμέλειας ή επικοινωνίας), έχουν καθορισθεί οι συνθήκες ζωής του τέκνου (πόλη, κατοικία, σχολείο, συγγενικό περιβάλλον, φίλοι), τότε η «σταθερότητα» του τρόπου ζωής του δεν μπορεί να είναι κριτήριο της γονικής μέριμνας.
——————————-
- Υπαιτιότητα χωρισμού: Επαναληπτικό μοτίβο για το τέκνο;
A.Π. 1473/2021, 155/2022, 535/2022 & 157/2022: «Εξάλλου, στο άρθρο 1518 ΑΚ προστέθηκε εδ. 4 με το ν. 4800/2021, σύμφωνα με το οποίο κάθε γονέας υποχρεούται να διαφυλάσσει και να ενισχύει τη σχέση του τέκνου με τον άλλο γονέα, τους αδελφούς του, καθώς και με την οικογένεια του άλλου γονέα, ιδίως όταν οι γονείς δεν ζουν μαζί ή ο άλλος γονέας έχει αποβιώσει. Τα πιο πάνω ισχύουν ανεξάρτητα από την υπαιτιότητα των γονέων ως προς το διαζύγιο ή τη διακοπή της έγγαμης συμβίωσης, εκτός εάν η συμπεριφορά του ενός συζύγου έχει επιδράσει και στην άσκηση της γονικής μέριμνας – επιμέλειας, ώστε να ανακύπτει αντίθεση στο συμφέρον του τέκνου, λόγω της έκτασης και της βαρύτητας της συμπεριφοράς του αυτής, δηλωτικής της δομής του χαρακτήρα του και της εν γένει προσωπικότητας του, έτσι ώστε και έναντι του τέκνου να αναμένεται από αυτόν η τήρηση της ίδιας συμπεριφοράς Τέλος, από το συνδυασμό των ίδιων πιο πάνω διατάξεων συνάγεται, και ότι το συμφέρον του τέκνου λαμβάνεται υπό ευρεία έννοια, προς διαπίστωση δε της συνδρομής του εξετάζονται πάντα τα επωφελή και πρόσφορα για τον ανήλικο στοιχεία και περιστάσεις.»
Σχολιασμός:
Πολλάκις στο αποδεικτικό πόρισμα των δικαστηρίων ουσίας (Πρωτοδικείων και Εφετείων) περιλαμβάνονται ανούσιες κρίσεις για τις συνθήκες και τον υπαίτιο του χωρισμού των γονέων, ζήτημα παντελώς άσχετο με την καταλληλόλητα εκάστου γονέα να μεγαλώσει το τέκνο του και τις μεταξύ αυτών σχέσεις. Σε κάθε περίπτωση, ουδόλως διευκρινίζεται στην ανωτέρω αρεοπαγιτική νομολογία: α) ούτε τίνος είδους συμπεριφορά του ενός προς τον άλλο γονέα θεωρείται επιλήψιμη, β) ούτε σε ποια πορίσματα των επιστημών ψυχικής υγείας στηρίζεται η άποψη, ότι η εν λόγω συμπεριφορά οπωσδήποτε θα «επεκταθεί» και σε βάρος του τέκνου.
Σημείωση: Πηγή Παναγιώτης Κατσικέρος – Εφέτης Αθηνών.
Το πλήρες κείμενο των ανωτέρω αποφάσεων διαθέσιμο στις ιστοσελίδες του Δ.Σ.Α. και του Αρείου Πάγου.