Περιοδικό «Ψυχιατρική Παιδιού & Εφήβου», Τόμος 12-13, Τεύχος 1-2, Ιανουάριος -Δεκέμβριος 2024-2025.
Συστηματική Βιβλιογραφική Ανασκόπηση παραγόντων που οδηγούν στη Γονική Αποξένωση και τόποι διαχείρισης της.
Ι. Φαρμακοπούλου (Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Επιστημών και Κοινωνικής Εργασίας, Πανεπιστήμιο Πατρών),
Γ. Μπάκα (Κοινωνική Λειτουργός, Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής Λαμίας, Μάστερ στη Ψυχιατροδικαστική ΕΚΠΑ),
Α. Δουζένης (Καθηγητής Ψυχιατρικής / Ψυχιατροδικαστικής Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ)
Ο όρος Γονική Αποξένωση (ΓΑ) χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις πράξεις του γονέα – αποξενωτή – που έχει την επιμέλεια – ο οποίος στοχεύει στην απομάκρυνση του παιδιού/ιων από τον άλλο γονέα – που έχει μόνο τη γονική μέριμνα – χωρίς να υπάρχει αντικειμενική αιτία για το συμβάν. Το αποτέλεσμα της ΓΑ είναι η κατάρρευση της σχέσης του παιδιού/ιών με το γονέα του, λόγω της μη διατήρησης της σχέσης μεταξύ τους. Λόγω της ευρείας και ολοένα αυξανόμενης ενασχόλησης με το συγκεκριμένο πεδίο αν και η ΓΑ δεν εντάχθηκε ως «Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης» στο ταξινομικό σύστημα ψυχιατρικών νοσημάτων DSM-5 συμπεριλήφθηκε ως μια μορφή ψυχολογικής κακοποίησης, η οποία έχει τον κωδικό V 995.91. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι η διερεύνηση των παραγόντων που οδηγούν και επηρεάζουν τη ΓΑ, καθώς και ο προσδιορισμός του τρόπου διαχείρισης από τους εμπλεκόμενους επαγγελματίες (ειδικοί ψυχικής υγείας και δικαστικοί λειτουργοί). Πραγματοποιήθηκε συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση/review σύμφωνα με τη μεθοδολογία και τις κατευθυντήριες οδηγίες του PRISMA statement. Η αναζήτηση έγινε στις βάσεις δεδομένων Pubmed, PsychINFO και Google Scholar χρησιμοποιώντας ως αρχικές λέξεις κλειδιά ‘parental alienation, family patterns, divorce, custody, residency, alienated parent, intervention, restorative, casereport’. Μεταξύ των μεθόδων διαχείρισης της ΓΑ προβάλλεται η αξιοποίηση του κοινωνικού θεσμού της οικογενειακής διαμεσολάβησης, και η αναγκαιότητα διαχείρισης αυτών των περιστατικών από εξειδικευμένους ειδικούς ψυχικής υγείας. Αναδεικνύεται ουσιαστικά η ανάγκη διεξαγωγής περαιτέρω έρευνας η οποία θα εστιάζει στο κοινωνικό φαινόμενο της ΓΑ, τη φύση και τις επιπτώσεις της, αλλά και στους τρόπους διαχείρισης για την αποτροπή άμεσων και μακροπρόθεσμων επιπτώσεων της στην ψυχική υγεία του αποξενωμένου παιδιού, αλλά και του αποξενωμένου γονέα.
Λέξεις ευρετηρίου: Γονική αποξένωση, ψυχιατρικά νοσήματα, οικογενειακή διαμεσολάβηση, PRISMA.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το κοινωνικό φαινόμενο της γονικής αποξένωσης (ΓΑ) συχνά αναφέρεται στη ξένη βιβλιογραφία ως σύνδρομο γονικής αποξένωσης (ΣΓΑ) (Parental Alienation Syndrome) το οποίο ταυτίζεται με τη συστηματική δυσφήμιση του ενός γονέα (γονέας που αποξενώνεται) από τον άλλον (γονέας που αποξενώνει), με σκοπό την απομάκρυνση του παιδιού από τον πρώτο (Ackerman 1997, Lothane 2017). Εμφανίζεται, κυρίως, στο πλαίσιο διαζυγίου και διεκδίκησης της επιμέλειας του παιδιού ή των παιδιών, με απώτερο στόχο την απόκτηση ή διατήρηση της, χωρίς τη συμμετοχή του έτερου γονέα. Σύμφωνα με τον Ackerman (1997), το ΣΓΑ αποτελεί διαταραχή κατά την οποία το παιδί υιοθετεί την υποτίμηση και την αρνητική κριτική για τον αποξενωμένο γονέα, αν και η συμπεριφορά αυτή είναι αντικειμενικά αδικαιολόγητη ή/και υπερβολική. Υπό αυτή την έννοια, το ΣΓΑ απασχολεί την ιατρική κοινότητα και για αυτό τον λόγο εντάχθηκε στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSMIV) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, (American Psychiatric Association, APA), όχι ως parental alienation αλλά με τον κωδικό V 995.91ως «ψυχολογική κακοποίηση του παιδιού». Παράλληλα, απασχολεί και τη νομική κοινότητα, καθώς οι δικαστικοί λειτουργεί συχνά αποφασίζουν για την επιμέλεια ενός παιδιού, λαμβάνοντας υπόψη τους και τη ΓΑ (Balmer 2018, Ackerman 1997).
Η ΓΑ δεν αποτελεί νέο κοινωνικό φαινόμενο καθώς στη βιβλιογραφία γίνεται αναφορά σε αυτό τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον είναι η αυξητική τάση εμφάνισης του, αν και παράλληλα έχει σημειωθεί αύξηση και της εφαρμογής του κοινωνικού θεσμού της συνεπιμέλειας (η ανάληψη της επιμέλειας του τέκνου του/των παιδιών από κοινού και από τους δύο γονείς) (Bernet 2022, Hayward 2006).
Αυτές οι δύο ασύμβατες αυξητικές τάσεις (ΓΑ & Συνεπιμέλεια) λαμβάνουν χώρα κυρίως για δύο λόγους. Πρώτον, από το 1990 έως σήμερα, στις δικαστικές αποφάσεις για την επιμέλεια του/των παιδιού/ιών λαμβάνεται περισσότερο υπόψη η άποψη του παιδιού. Δεύτερον, ο «έχων την επιμέλεια γονέας» που δεν τηρεί τις δικαστικές αποφάσεις περί επικοινωνίας του/των παιδιού/ιών με τον άλλο γονέα, άρα ο γονέας που αρνείται να παραδώσει το/τα παιδί/ιά στον άλλο γονέα – ουσιαστικά δεν τιμωρείται από το νομικό σύστημα καθώς αυτή η πρακτική θεωρείται ότι δεν είναι «προς όφελος του παιδιού» (Γιαννοπούλου και συν 2010).
Προκειμένου να αποφεύγονται οι συχνές δικές, ο αποξενωτής γονέας, συχνά, δηλώνει πως το παιδί είναι αυτό που δεν επιθυμεί να βλέπει τον αποξενωμένο γονέα και γι’ αυτό δεν τηρείται η ρύθμιση της επικοινωνίας. Σύμφωνα με τον Κωλαΐτη (2020) χαρακτηριστικά μηνύματα του αποξενωτή γονέα προς το παιδί του που θέλει να το αποξενώσει από τον άλλο γονέα είναι «Είμαι ο μόνος γονέας που σε αγαπά και με έχεις ανάγκη για να νιώθεις καλά με τον εαυτό σου», «Ο άλλος γονέας είναι επικίνδυνος και μη διαθέσιμος» ή το «Αν επιδιώκεις τη σχέση με τον άλλο γονέα, αυτό θέτει σε κίνδυνο τη σχέση σου με εμένα». Όταν το παιδί ερωτηθεί σχετικά, συνήθως απάντα (ή επαναλαμβάνει με «δασκαλεμένο» τρόπο) όσα έχει περιγράψει ο γονέας-αποξενωτής, οπότε το δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη την επιθυμία του παιδιού, διακόπτει την επικοινωνία με τον έτερο γονέα (Bosch-Britsetal 2018, Hayward 2006).
Το πρόβλημα μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ιατρικό, διότι αποτελεί μορφή άσκησης συναισθηματικής βίας προς το παιδί, η οποία συχνά συνδέεται: (α) με ψευδείς κατηγορίες ενάντια στον άλλο γονέα για σεξουαλική κακοποίηση του παιδιού, με σκοπό τη διακοπή επικοινωνίας του γονέα μαζί του, (β) με το Σύνδρομο της Στοκχόλμης (Stockholm Syndrome), κατά το οποίο τα παιδιά λειτουργούν ως «όμηροι» φοβούμενα τον γονέα-αποξενωτή, τον οποίο υπακούν για λόγους επιβίωσης, ή και (γ) με πτυχές του Συνδρόμου Ψευδών Αναμνήσεων (False Memory Syndrome) κατά το οποίο το παιδί δημιουργεί ασυνείδητα ψευδείς αναμνήσεις για τον αποξενωμένο γονέα (Stan 2006).
Επιπλέον τρείς είναι οι επικρατέστεροι τύποι γονέων που αποξενώνουν τα παιδιά τους από τον άλλο γονέα: (α) ο αφελής, που αναγνωρίζει τη σημασία και ενθαρρύνει τη σχέση των παιδιών του με τον άλλον γονέα και μόνο περιστασιακά θα κάνει ή θα πει κάτι που μπορεί να αποξενώνει τα παιδιά του από τον άλλο γονέα, χωρίς όμως να έχει τέτοια πρόθεση, (β) ο γονέας που ενεργά αποξενώνει με τη συμπεριφορά του τα παιδία από τον γονέα τους και (γ) ο γονέας που με εμμονή κάνει οτιδήποτε για να συμμαχήσει με τα παιδιά καθώς επίσης, και να τα αποξενώσει από τον γονέα-στόχο (Harman 2022, Κολαΐτης 2020, Balmer 2018).
Συνολικά, παρόλο που η ΓΑ αναγνωρίζεται από τα δικαστήρια, σπάνια γίνεται αποδεκτή ως τεκμηριωμένο φαινόμενο, διότι είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί ως επίσημη μορφή συναισθηματικής κακοποίησης.
Επιδημιολογικά Στοιχεία
Επιδημιολογικά, οι εκτιμήσεις του φαινομένου της ΓΑ διαφέρουν λόγω μεθοδολογικών διαφορών στην επιλογή δείγματος, καθώς οι εκτιμήσεις επιπολασμού της ΓΑ βασίζονται κυρίως στις αναθεωρήσεις νομικών υποθέσεων, την παρουσίαση κλινικών περιστατικών και δείγματα ευκολίας. Οι δύο πρώτες πηγές αντιπροσωπεύουν σοβαρές περιπτώσεις ΓΑ σε παιδιά για τα οποία έχει ζητηθεί νομική ή ψυχοκοινωνική παρέμβαση αντίστοιχα. Η έρευνα που σχετίζεται με την αναθεώρηση νομικών υποθέσεων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το 12% των περιπτώσεων που αφορούν σε ΓΑ μπορούν να χαρακτηριστούν σοβαρές (Lavadera et al 2012).
Χρησιμοποιώντας μια διαφορετική προσέγγιση εκτίμησης, ο Bernet (2010) συμπέρανε ότι περίπου το 20% των παιδιών και των εφήβων ζουν σε χωρισμένα ή διαζευγμένα νοικοκυριά και περίπου το 25% των χωρισμών αφορούσε σε καταστάσεις υψηλών συγκρούσεων. Με βάση αυτά τα στατιστικά στοιχεία, υπολόγισε ότι τα παιδιά και οι έφηβοι που βιώνουν υψηλά συγκρουσιακά διαζύγια στα οποία υπάρχει ΓΑ είναι περίπου το 1% του πληθυσμού της έρευνας. Με αυτή τη προσέγγιση, ο Bernet υπολόγισε ότι περίπου 740.000 παιδία και έφηβοι στις ΗΠΑ είναι θύματα ΓΑ. Παλαιότερη μελέτη, ωστόσο, αναφέρει πως πιθανόν ο επιπολασμός της ΓΑ να είναι ακόμα υψηλότερος, αν ληφθούν υπόψη οικογένειες που δεν φτάνουν σε δικαστική διαμάχη, και επομένως δεν καταγράφονται ως περιστατικά. Επιπλέον, ο επιπολασμός των γονικών συμπεριφορών αποξένωσης θεωρείται ότι είναι σημαντικά υψηλότερος από τα καταγεγραμμένα περιστατικά, καθώς δεν αποξενώνονται όλα τα παιδία από τον γονέα -στόχο, παρά τις προσπάθειες του αποξενωτή (Mone & Biringen 2006).
Ο Baker (2010) πραγματοποίησε ερευνητική μελέτη σε 253 εργαζόμενους φορέων παιδικής μέριμνας, με στόχο να διερευνηθεί εάν οι ίδιοι είχαν βιώσει ΓΑ ως παιδιά. Τα αποτελέσματα της μελέτης, για την οποία χρησιμοποιήθηκαν ειδικά ψυχομετρικά εργαλεία για τη μέτρηση της ψυχολογικής κακοποίησης, έδειξαν πως το 25% των συμμετεχόντων είχε εκτεθεί σε συμπεριφορά ΓΑ κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας.
Σε πιο πρόσφατη μελέτη των Harman et al (2016), έγινε προσπάθεια προσδιορισμού του επιπολασμού της ΓΑ σε δείγμα 610 ενηλίκων στις ΗΠΑ. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως το 13,4% των γονέων είχαν αποξενωθεί από ένα ή περισσότερα παιδιά τους. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα πως δεκάδες εκατομμύρια ενήλικοι και τα παιδιά τους μπορεί να επηρεάζονται από συμπεριφορές ΓΑ, η οποία φαίνεται πως λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις από ότι στο παρελθόν, υπογραμμίζοντας την ανάγκη να δοθεί περισσότερη προσοχή σε αυτό σημαντικό πρόβλημα που επηρεάζει γονείς και παιδιά τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα.
Τα αντίστοιχα στατιστικά δεδομένα στην Ελλάδα (ΕΛΣΤΑΤ 2017) δείχνουν πως τα διαζύγια την τελευταία δεκαετία παρουσιάζουν μια αυξητική τάση της τάξης του 74,2% και ταυτόχρονα τα εξαρτόμενα τέκνα ανέρχονται σε ποσοστό 64,3% του συνόλου των παιδιών. Αξιοποιώντας στοιχεία από 50 συνολικά νομικές υποθέσεις περί πρόληψης γονικής επικοινωνίας που ανακτήθηκαν και αφορούσαν στην χρονική περίοδο 1992-2019, οι Kourkoulis et al (2022) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι μητέρες εκδηλώνουν συχνότερα συμπεριφορές αποξένωσης, παρεμβαίνοντας στην επικοινωνία πατέρα-παιδιού σε ποσοστό 60%. Σύμφωνα με τον Κολαΐτη (2020) το κοινωνικό φαινόμενο της ΓΑ είναι πιο συχνό απ’ ότι συνήθως θεωρείται και αποτελεί ποσοστό 11-15% των διαζυγίων και 1% των παιδιών/εφήβων.
Ψυχοσυναισθηματικοί Παράμετροι
Οι ψυχοσυναισθηματικές παράμετροι της ΓΑ αφορούν τόσο στο παιδί όσο και στους δύο γονείς του και, πολλές φορές, και στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον τους. Αρχικά, τα παιδιά ενίοτε βιώνουν κακοποιητική συμπεριφορά από τον γονέα που έχει τόσο την επιμέλεια όσο και τη μέριμνα του παιδιού, ο οποίος τα αποξενώνει είτε από τον γονέα που έχει μόνο τη γονική μέριμνα ή συνεπιμέλεια, μέσω της εχθρικής και επιθετικής ανατροφής που λαμβάνουν. Αυτό το στυλ ανατροφής συχνά αποτελείται από εσκεμμένες και κακόβουλες στρατηγικές που υποσκάπτουν τον άλλο γονέα-στόχο, όπως για παράδειγμα τη παρέμβαση σε τηλεφωνικές συνομιλίες παιδιού και γονέα-στόχου, την παρεμπόδιση συμμετοχής του παιδιού σε οικογενειακές δραστηριότητες της «αντίπαλης» οικογένειας ή ακόμα και την παρεμπόδιση της φυσικής επαφής γονέα-στόχου και παιδιού (Stover 2013, vonBoch-Galhau 2018). Επιπρόσθετα, ο αλλοτριωτικός γονέας και το παιδί ενίοτε αναπτύσσουν μια μη φυσιολογική σχέση, όπως για παράδειγμα μια επιφυλακτική σχέση βασισμένη στον φόβο.
Έρευνες έχουν δείξει (Austin 2018) ότι τα παιδιά που έχουν βιώσει κλίμα αποξένωσης, δεν μπορούν να αναπτύξουν επαρκώς την ατομικότητα και ανεξαρτησία τους. Η εμφάνιση διαταραχών προσωπικότητας, διατροφικών διαταραχών, ποικίλων εθισμών, διαταραχών μετατραυματικού στρες και άλλων ψυχικών και ψυχοσυναισθηματικών διαταραχών έχουν συνδεθεί με αποξενωτικές συμπεριφορές γονέων προς τον άλλο γονέα την περίοδο του παιδί/ιά τους βρίσκεται στην παιδική ηλικία (Bauriedl-Schmidt et al 2022). Τα παιδιά που βιώνουν επαναλαμβανόμενες σοβαρές κρίσεις γάμου των γονέων τους, επιθετικές συγκρούσεις και τραυματικούς χωρισμούς και διαζύγιο, έχουν αυξημένες πιθανότητες να υποφέρουν ούτως ή άλλως από διαταραχές ανάπτυξης συμπεριφοράς, ως αποτέλεσμα του χρόνιου, διάχυτου στρες που βιώνουν. Στο 70-90% των οριακών διαταραχών προσωπικότητας που διαγιγνώσκονται σε ενηλίκους εντοπίζεται κάποιας μορφής παιδικού τραύματος το οποίο εμφανίζεται αναδρομικά (Zanarini et al 2023). Στις περιπτώσεις γονικής αποξένωσης σοβαρής μορφής υπάρχει συχνά μια μακροχρόνια, ή ακόμα και μόνιμη, ρήξη της σχέσης και της επαφής μεταξύ του παιδιού και του γονέα, μερικές φορές και μεταξύ των υπολοίπων μελών της οικογένειας (αδέλφια, συγγενείς) με τις σχετικές παθολογικές συνέπειες (Bosch-Brits et al 2018). Τα παιδιά που έχουν τραυματιστεί συναισθηματικά από χειρισμούς ΓΑ ενίοτε εμφανίζουν μακροπρόθεσμες συνέπειες, ψυχολογικές, ψυχοσωματικές ή ψυχιατρικά προβλήματα, για τα οποία αναζητούν ιατρική βοήθεια στην ενήλικη ζωή τους (Lawrence et al 2021).
Στη διεθνή βιβλιογραφία, καταγράφεται πως οι γονείς που έχουν αλλοτριωτικές συμπεριφορές έχουν αυξημένες πιθανότητες να εμφανίζουν Οριακή Διαταραχή Προσωπικότητας (Borderline Personality Disorder, BPD). Η διαταραχή αυτή χαρακτηρίζεται από ένα μοτίβο έντονων και θυελλωδών σχέσεων, ανεξέλεγκτο θυμό, ανεπαρκή έλεγχο των παρορμήσεων, συναισθηματική αστάθεια, διαταραχές ταυτότητας και γνωστικές διαταραχές και επαναλαμβανόμενη αυτοκτονική συμπεριφορά (Stepp et al 2012). Τα άτομα BPD είναι πιθανό να αντιμετωπίσουν μια σειρά από αρνητικά αποτελέσματα, συμπεριλαμβανομένης της κακής ανταπόκρισης στη θεραπεία και των φτωχών κοινωνικών, επαγγελματικών και ακαδημαϊκών αποτελεσμάτων. Το 75% όσων φέρουν διάγνωση BPD είναι γυναίκες (Traynor et al 2022). Ταυτόχρονα, οι γονείς που καλλιεργούν τη ΓΑ τείνουν να εμφανίζουν οριακή διαταραχή προσωπικότητας (Vassiliou & Cartwright 2001, Balmer et al 2018). Η διαταραχή αυτή χαρακτηρίζεται από ένα μοτίβο έντονων και θυελλωδών σχέσεων, ανεξέλεγκτο θυμό, ανεπαρκή έλεγχο των παρορμήσεων, συναισθηματική αστάθεια, διαταραχές ταυτότητας και γνωστικές διαταραχές ή ακόμα και επαναλαμβανόμενη αυτοκτονική συμπεριφορά (Stepp et al 2012). Από την άλλη, οι γονείς που αποξενώνονται αναφέρουν αρνητικά αποτελέσματα προσαρμογής απέναντι στην αδυναμία τους να εκπληρώσουν τον γονικό τους ρόλο, όπως κατάθλιψη, στρες, απογοήτευση απώλεια, φόβο, αδυναμία και αισθήματα απόγνωσης (Poustie et al 2018).
Κριτήρια ΓΑ
Στην τρέχουσα κλινική βιβλιογραφία υπογραμμίζεται η διάκριση μεταξύ ΓΑ (αδικαιολόγητη απόρριψη ενός γονέα ως αποτέλεσμα της χειραγώγησης του παιδιού από τον γονέα-αποξενωτή) και της αποξένωσης (δικαιολογημένη απόρριψη ενός γονέα μετά από πραγματικό ιστορικό παραμέλησης, σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης ή ενδοοικογενειακής βίας) ( Baker et al 2012).
Το 2008, μια ομάδα 70 επαγγελματιών ψυχική υγείας και νομικών κατέθεσαν επίσημη εισήγηση για την ένταξη της γονικής αποξένωσης στις διαταραχές DSM-5 στην παιδική ηλικία και την αναγνώριση της ΓΑ. Τα κριτήρια που πρότειναν, προκειμένου να διαγνωστεί η ύπαρξη ΓΑ είναι τα ακόλουθα (Bernet et al 2010):
- Το παιδί εκτίθεται σε συστηματική δυσφήμιση εις βάρος του ενός γονέα.
- Το παιδί απορρίπτει τον αποξενωμένο γονέα χωρίς νόμιμη αιτιολόγηση.
- Το παιδί υιοθετεί άκριτα τις παράλογες αιτιάσεις του γονέα-αποξενωτή για τον αποξενωμένο γονέα.
- Το παιδί παρουσιάζει έλλειψη αμφιθυμίας.
- Το παιδί παρουσιάζει άνευ ενοχών σκληρότητα απέναντι στον αποξενωμένο γονέα.
- Παρατηρείται το φαινόμενο του «ανεξάρτητου στοχαστή», δηλαδή το παιδί εμφανίζει ως δικές του τις απόψεις του γονέα-αποξενωτή για τον γονέα-στόχο.
- Η διάρκεια αυτής της διαταραχής είναι τουλάχιστον 2 μήνες.
- Αυτή η διαταραχή προκαλεί κλινικά σημαντική δυσφορία ή δυσλειτουργία σε κοινωνικό και επαγ-γελματικό επίπεδο και για τους δύο εμπλεκόμενους γονείς.
ΣΚΟΠΟΣ
Η ΓΑ, παρά τη σπουδαιότητα των επιπτώσεών της στη ψυχοκοινωνική εξέλιξη των παιδιών, δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς στην Ελλάδα και δεν αντιμετωπίζεται ως ιατρικό πρόβλημα που έχει επιπτώσεις στη ψυχική υγεία του αποξενωμένου παιδιού.
Σκοπός της παρούσας συστηματικής βιβλιογραφικής ανασκόπησης είναι η σχετικά με την ΓΑ, προκειμένου να τεκμηριωθούν οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνισή αυτού του κοινωνικού φαινομένου και να αναδειχθεί ο τρόπος διαχείρισής του από τους ειδικούς ψυχικής υγείας και από τους δικαστικούς λειτουργούς.
ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ
Πραγματοποιήθηκε συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση σύμφωνα με τη μεθοδολογία και τις κατευθυντήριες οδηγίες του Preferred reporting items for systematic reviews and meta-analyses (PRISMA statement) (Moheretal 2009). Η αναζήτηση έγινε στις βάσεις δεδομένων Pubmed, PsyclNFO και Google Scholar χρησιμοποιώντας τις ακόλουθες λέξεις κλειδιά: “parental alienation, family patterns divorce, custody, residency, alienated parent, intervention .restorative, casereport”: Τα κριτήρια επιλογής των μελετών ήταν το είδος της μελέτης (μελέτη περίπτωσης), το έτος δημοσίευσης (μελέτες που δημοσιεύτηκαν μετά το 1995) και η γλώσσα (ελληνική και αγγλική).
Από την αρχική αναζήτηση προέκυψαν 657 άρθρα, για τα οποία πραγματοποιήθηκε μια αρχική επιλογή βάσει του τίτλου. Κατά τον έλεγχο της επιλεξιμότητας των μελετών βάσει των προαναφερόμενων κριτηρίων αποκλείστηκαν 542 μελέτες. Μετά από την ανάγνωση των περιλήψεων 80 άρθρα απορρίφθηκαν καθώς α-φορούσαν σε πρωτογενείς μελέτες, ή επρόκειτο για άρθρα τα οποία ήταν γραμμένα σε άλλη γλώσσα εκτός της αγγλικής ή ελληνικής. Έτσι, απέμειναν 35 μελέτες για περαιτέρω έλεγχο επιλεξιμότητας βάσει της περίληψης. Στο στάδιο αυτό αποκλείστηκαν επιπλέον 30 εγγραφές, καθώς δεν πληρούσαν τα προαναφερόμενα κριτήρια και δεν ήταν επαρκή τα στοιχεία σχετικά με τη ΓΑ, ώστε να συμπεριληφθούν. Επομένως έγινε εκτενής αναφορά στις εναπομείνασες 5 μελέτες, εκ των οποίων καμία δεν διεξάχθηκε στην Ελλάδα (εικόνα 1).
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Από τις 5 μελέτες που συμπεριλήφθηκαν στη μελέτη, αναφορικά με τη χώρα προέλευσης της κάθε έρευνας, διαπιστώθηκε ότι υπήρχε ποικιλία, όπως διαφαίνεται παρακάτω. Πρώτον, οι Bala et al (2010) εκπόνησαν τη μελέτη τους στον Καναδά, ο Blotcky, (2022) στις ΗΠΑ, οι Fares et al (2023) στον Λίβανο, ο Lowenstein (1998) στο Ηνωμένο Βασίλειο και οι Nambiar et al (2023) στην Ινδία. Μεταξύ των 197 περιστατικών που περιλαμβάνονται σε αυτές τις μελέτες παρουσιάζεται μεγάλη ετερογένεια ως προς τις συνθήκες μέσα στις οποίες εμφανίζεται η ΓΑ, καθώς και των μεθόδων που χρησιμοποιούν οι γονείς-αποξενωτές, ώστε να πετύχουν τον στόχο τους. Κοινός παρονομαστής, ωστόσο, παραμένει η επίμονη προσπάθεια -σε σημείο εμμονής- του γονέα-αποξενωτή να αποξενώσει τον γονέα-στόχο.
Παράγοντες που συμβάλλουν στην εκδήλωση συμπεριφοράς ΓΑ και τρόποι που εφαρμόζουν οι αποξενωτές γονείς
Σε 106 από τις 175 περιπτώσεις που μελέτησαν οι Bala et al (2010) διαπιστώθηκε η ύπαρξη ΓΑ. Όσον αφορά στο φύλο, ο αποξενωτής-γονέας ήταν σε 72 περιπτώσεις (ποσοστό 68%) η μητέρα. Η βασική συνθήκη που αναγνωρίζουν οι ερευνητές σχετικά με την προσπάθεια αποξένωσης του παιδιού από τον γονέα που έχει την επιμέλεια είναι η στενή ταύτιση του παιδιού με τον γονέα-αποξενωτή και η χρήση χαρακτηρισμών για τον γονέα-στόχο (τον αποξενωμένο γονέα) που δεν συνάδουν με το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού. Αυτό το γεγονός αντικατοπτρίζει την άκριτη υιοθέτηση της άποψης του γονέα-αποξενωτή για τον γονέα-στόχο. Η στενή αυτή ταύτιση καλλιεργείται όταν το παιδί ζει αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο με τον γονέα-αποξενωτή και σε αρκετές περιπτώσεις τα συναισθήματα του παιδιού είναι αρνητικά όχι μόνο για τον γονέα-στόχο αλλά και για τους αντίστοιχους παππούδες (Nambiar et al 2023, Bala et al 2010).
Πρόσθετος παράγοντας που μπορεί να οδηγήσει στην εκδήλωση συμπεριφοράς ΓΑ είναι η πικρία του γονέα-αποξενωτή από τον γάμο του και η συνακόλουθη διάψευση των προσδοκιών του. Αυτή η πικρία μπορεί να οδηγήσει τον γονέα-αποξενωτή ακόμη και στη διατύπωση σοβαρών, ανυπόστατων κατηγοριών απέναντι στον γονέα-στόχο.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της περίπτωσης που μελέτησε ο Blotcky (2022) στην οποία δύο παιδιά, μία έφηβη κόρη 14 ετών και ο 10χρονος προ- έφηβος αδερφός της -μετά το διαζύγιο των γονιών τους έπειτα από 17 χρόνια γάμου- διέμειναν με τη μητέρα τους που συνέχισε να έχει την επιμέλειά τους.
Σταδιακά τα παιδιά μείωσαν την επαφή τους με τον πατέρα τους, όπου η έφηβη κόρη επικαλέστηκε λόγους ψυχολογικής και σωματικής ανασφάλειας, όταν βρισκόταν με τον πατέρα της, ανησυχία που ταυτιζόταν απολύτως με αυτή της μητέρας της. Μήνες μετά τον χωρισμό, η μητέρα ισχυρίστηκε πως η έφηβη κόρη της είχε κακοποιηθεί σωματικά από τον πατέρα της κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψής της σε εκείνον. Παράλληλα, η έφηβη γινόταν όλο και πιο περιφρονητική και αντιθετική κατά τις επισκέψεις της στον πατέρα, καθώς -όπως αποκαλύφθηκε αργότερα- είχε συντονιστεί με τις απόψεις της μητέρας της. Τελικώς, η έφηβη αποξενώθηκε εντελώς από τον πατέρα της, στα πλαίσια σοβαρής κλινικής εικόνας ΓΑ.
Παρόμοιο περιστατικό περιγράφεται και από τους Fares et al (2023), κατά το οποίο ο πατέρας κατάφερε να δει τον γιο του για πρώτη φορά τρία χρόνια μετά τη γέννησή του, κατόπιν δικαστικής εντολής για φυλάκιση της μητέρας σε περίπτωση που συνέχιζε να αρνείται την επικοινωνία πατέρα-γιου. Παρόλο που οι γονείς είχαν πάρει διαζύγιο πριν τη γέννηση του παιδιού, έκαναν προσπάθεια επανασύνδεσης και προέβησαν σε νέο γάμο όταν ο γιος τους ήταν 7 ετών. Έπειτα όμως από την εξαπόλυση μιας αξιοσημείωτης λίστας μη αποδεδειγμένων σοβαρών κατηγοριών προς τον πατέρα -από πλευράς του παιδιού αυτή τη φορά- το συζυγικό ζευγάρι οδηγήθηκε σε νέο διαζύγιο. Έκτοτε μητέρα και γιος αρνήθηκαν να έχουν οποιαδήποτε επικοινωνία με τον σύζυγο και πατέρα αντίστοιχα, τον οποίο μάλιστα κατηγόρησαν στις Αρχές για σωματική και σεξουαλική κακοποίηση του παιδιού από τον πατέρα του. Από την ενδελεχή ψυχολογική εξέταση που διενεργήθηκε στο παιδί όμως προέκυψε πως ο θυμός που είχε προς τον πατέρα του βασιζόταν σε αδύναμους έως και παράλογους λόγους. Για παράδειγμα, ισχυρίστηκε ότι δεχόταν σωματική κακομεταχείριση από τον πατέρα του, ο οποίος αναφερόταν ότι τον ξυλοκοπούσε καθημερινά, αλλά όταν ερωτήθηκε το παιδί για τον λόγο που συνέβαιναν τα συγκεκριμένα συμβάντα, το παιδί δεν ανέφερε κάποια συγκεκριμένη αιτία. Επιπλέον, το 7χρονο αγόρι δεν έδειχνε να έχει τύψεις ή ενοχές για τον πατέρα του, ενώ όμως ένιωθε συνεχώς φόβο και ενοχές προς τη μητέρα του.
Τα αδικαιολόγητα αισθήματα έχθρας απέναντι σε έναν από τους δύο γονείς εμφανίζονται και στις περιπτώσεις που εξέτασε ο Lowenstein (1998). Η μελέτη του αφορά σε παιδιά ηλικίας έως 14 ετών, τα οποία εκδήλωναν εμμονικό μίσος απέναντι στον γονέα-στόχο. Το ίδιο μοτίβο παρατηρείται και στη μελέτη περίπτωσης των Nambiar et al (2023). Οι ερευνητές εξέτασαν 4 περιπτώσεις ΓΑ κατά τις οποίες τα παιδιά δεν ήθελαν να έχουν σχέσεις με τον έναν από τους δύο γονείς, χωρίς, ωστόσο, να αιτιολογούν αυτήν τους τη στάση. Στην περίπτωση, μάλιστα, ενός 12χρονου αγοριού η επιθετικότητα του παιδιού στράφηκε και εναντίον ολόκληρης της οικογένειας της μητέρας του.
Διάγνωση περιστατικών ΓΑ
Η διάγνωση της ψυχολογικής κακοποίησης με τη μορφή της γονικής αποξένωσης είναι κρίσιμη, προκειμένου τα δικαστήρια να πάρουν την πιο επωφελή για το παιδί απόφαση (Biotcky 2022, Lowenstein 1998). Έτσι, οι Fares et al (2023) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το αποξενωμένο παιδί συνήθως δεν έχει αισθήματά ενοχής και αμφιθυμίας απέναντι στον αποξενωμένο γονέα λόγω της «πλύσης εγκεφάλου» που έχει υποστεί από τον γονέα-αποξενωτή, ενώ παράλληλα δυσκολεύεται να πραγματοποιήσει το απαραίτητο στάδιο διαφοροποίησης εαυτού από τον εναπομείναντα γονέα-αποξενωτή. Έτσι, το παιδί βασίζεται εντέλει ολοκληρωτικά στον γονέα-αποξενωτή, για την κάλυψη των αναγκών του, και κατά συνέπεια ταυτίζεται με την ταυτότητα αυτού του γονέα, αναπτύσσοντας μια περίπλοκη σχέση η οποία υποκινεί και εντείνει την υποβάθμιση της σχέσης με τον γονέα-στόχο. Αυτός ο συμβιωτικός δεσμός του παιδιού με τον γονέα-αποξενωτή ενίοτε περιγράφεται στην ξένη βιβλιογραφία ως σύνδρομο Στοκχόλμης (Nambiar et al 2023). Επίσης, η ΓΑ περιγράφεται ως ένα πρόβλημα δυσλειτουργικών οικογενειακών σχέσεων όπου το παιδί βρίσκεται μετέωρο μεταξύ του αποξενωμένου και του αποξενωτικού γονέα.
Στη διαχείριση της ΓΑ, έχοντας ως στόχο την επιβεβαίωση αυτού του φαινομένου, η πιο συνήθης δικαστική πρακτική είναι η διαφοροποίηση των αποφάσεων επικοινωνίας (Bala et al 2010). Στις περιπτώσεις σοβαρής αποξένωσης, είναι συχνά απαραίτητο να απεγκλωβιστεί το αποξενωμένο παιδί από την επιρροή του αποξενωμένου γονέα. Μερικές φορές αυτή η αφαίρεση επιμέλειας από τον γονέα-αποξενωτή είναι προσωρινή, ενώ κάποιες άλλες γίνεται μόνιμη. Η τοποθέτηση του παιδιού με τον αποξενωμένο-γονέα είναι συχνά η ενδεδειγμένη λύση. Η έγκαιρη αναγνώριση των περιστατικών ΓΑ οδηγεί σε καλύτερα αποτελέσματα παρέμβασης, αλλά σχετικές μελέτες έχουν δείξει ότι οι μέτριες και σοβαρές περιπτώσεις ΓΑ μπορεί να είναι αρκετά δύσκολο να αντιμετωπιστούν (Blotcky 2022).
Για την αντιμετώπιση του φαινομένου ο Lowenstein (1998) προτείνει τη μέθοδο της οικογενειακής διαμεσολάβησης, για την οποία υπογραμμίζει ότι διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε περιπτώσεις ΓΑ στα δικαστήρια του Ηνωμένου Βασιλείου. Οι κοινωνικοί λειτουργοί, οι ψυχολόγοι, οι ψυχίατροι και άλλοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας είναι οι πιο αποτελεσματικοί επαγγελματίες για να βοηθήσουν τους γονείς να έρθουν σε κοινή συμφωνία και τελικά να ωφελήσουν τα παιδιά τους (Nambiar et al 2023, Blotcky 2022, Lowenstein 1998).
Διαχείριση περιστατικών ΓΑ από δικαστές και ειδικούς ψυχικής υγείας
Τα δικαστήρια λαμβάνουν πλέον υπόψη τους το ενδεχόμενο ύπαρξης ΓΑ και έτσι δεν στηρίζονται αποκλειστικά και μόνο στη θέληση είτε του παιδιού για επαφή με τον γονέα που έχει μόνο τη μέριμνα, ή την επιθυμία του γονέα να συναντά και να περνά χρόνο με το/τα παιδί/ιά του. Συγκεκριμένα, οι κύριοι λόγοι που μπορεί να ωθήσουν έναν δικαστή να απορρίψει την αξίωση κάποιου γονέα να έχει επαφή με το παιδί του είναι η τεκμηριωμένη κακοποίηση ή παραμέληση του παιδιού του, ή η εμφάνιση επικίνδυνων συμπεριφορών του γονέα όπως η χρήση ή/και το εμπόριο ναρκωτικών ουσιών, ή άλλη παραβατική συμπεριφορά του άλλου γονέα. Από την άλλη πλευρά, η ύπαρξη ανεπαρκών στοιχείων που να τεκμηριώνουν τον ισχυρισμό της ΓΑ ωθούν τον δικαστή προς την απόφαση επικοινωνίας του παιδιού με τον άλλον γονέα (Bala et al 2010).
Οι δικαστικές αποφάσεις, βέβαια, δεν στηρίζονται αποκλειστικά και μόνο στη γνωμοδότηση των δικαστών, αλλά παράλληλα ενίοτε ζητείται και η εφαρμογή του κοινωνικού θεσμού της οικογενειακής διαμεσολάβησης και αυτό πλέον ισχύει και στη χώρα μας. Ως διαμεσολάβηση ορίζεται η άτυπη, αλλά δομημένη διαδικασία στην οποία βοηθούν -ένα ή περισσότερα- αμερόληπτα τρίτα μέρη τους διαφωνούντες, μιλώντας για τη σύγκρουση, έχοντας ως στόχο τη διαπραγμάτευση και την επίλυσή της με τρόπο που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τα συμφέροντα όλων των εμπλεκομένων μερών. Οι διαμεσολαβητές δεν επιβάλλουν διευθέτηση και η συμμετοχή στη διαδικασία είναι συνήθως εθελοντική. Κατά τη διαδικασία αυτή, οι δικαστικοί απευθύνονται σε ειδικούς ψυχικής υγείας -ψυχολόγους, ψυχιάτρους και κοινωνικούς λειτουργούς- προκειμένου να υποστηρίξουν τους γονείς, ώστε τελικά οι ίδιοι οι γονείς να υποστηρίξουν τα παιδιά τους. Στόχος όλων των ειδικών ψυχικής υγείας είναι να εστιάσουν στις θετικές πτυχές της σχέσης μεταξύ των πρώην συντρόφων, έτσι ώστε και οι δύο να διαδραματίσουν θετικό και εποικοδομητικό ρόλο στην ανατροφή των παιδιών τους. Σε αυτή τη διαδικασία, σε ορισμένες περιπτώσεις και σύμφωνα με την κρίση των ειδικών, είναι σημαντικό να συμμετέχουν τα παιδιά, τόσο στην εκπαιδευτική όσο και στη θεραπευτική διαδικασία, από κοινού με τους γονείς τους (Bala et al 2010).
Επιπροσθέτως, η σημασία του διορισμού εμπειρογνώμονα από το δικαστήριο και η ύπαρξη συμβούλων που ενεργούν ως μεσάζοντες μεταξύ των γονέων επιδιώκοντας τη συμφιλίωση κρίνεται απαραίτητη για την ομαλή έκβαση των περιστατικών ΓΑ. Οι ανεξάρτητοι αυτοί εμπειρογνώμονες αποκαλούνται πραγματογνώμονες, οι οποίοι είναι κυρίως ψυχολόγοι ή ψυχίατροι και σε μικρότερο βαθμό κοινωνικοί λειτουργοί. Επίσης, στη δικαστική διαμάχη τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά έχουν δικηγόρους. Επιπλέον, οι δικαστές εξετάζουν και τις απόψεις και των υπολοίπων παιδιών της οικογένειας, αν υπάρχουν, απέναντι στον γονέα-στόχο έτσι ώστε να καταλήξουν σε απόφαση υπέρ ή κατά της επικοινωνίας του άλλου γονέα με το/τα παιδί/ιά του.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση μίας 14χρονης έφηβης που μελέτησε ο Blotcky (2022) η οποία είχε αποξενωθεί από τον πατέρα της για αρκετούς μήνες, για την οποία έκρινε το δικαστήριο με βάση και τη μαρτυρία του αδελφού της ότι ήταν θύμα ΓΑ και έπρεπε να σταματήσει να δέχεται την αποκλειστική φροντίδα της μητέρας της. Κατά τη διάρκεια της περιόδου επανασύνδεσής της με τον πατέρα της, η μητέρα δέχτηκε ατομική θεραπεία και σε επόμενη φάση οι πρώην σύζυγοι έλαβαν συνεδρίες συμβουλευτικής γονέων. Μετά από 10 μήνες σημαντικής και σταθερής προόδου, οι γονείς κατέληξαν σε συμφωνία βάσει της οποίας θα μοιράζονταν την ανατροφή των παιδιών τους εφαρμόζοντας τον κοινωνικό θεσμό της Συνεπιμέλειας. Η συμβουλευτική ή και η θεραπευτική παρέμβαση σε ένα ή περισσότερα εμπλεκόμενα μέλη της οικογένειας αποτελεί πλέον μια αρκετά συνηθισμένη στρατηγική που ακολουθείται από το δικαστήριο (Bala et al 2010).
Παράλληλα, υπάρχουν ενδείξεις ότι η διαδικασία οικογενειακής διαμεσολάβησης είναι από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους για τη διαχείριση περιστατικών παιδιών που έχουν υποστεί αποξένωση από τον έναν γονέα (Warshak 2018). Η οικογενειακή διαμεσολάβηση χωρίζεται σε δύο στάδια. Στο πρώτο στάδιο απαιτείται η εμπλοκή και των δύο γονέων σε μια συζήτηση που θα μπορούσε να οδηγήσει σε λύση ενώπιον του δικαστή. Η προσέγγιση ξεκινά με την ξεχωριστή εξέταση των δύο γονέων, την απόκτηση πληροφοριών σχετικά με τα συναισθήματα και των δύο πλευρών για την υφιστάμενη κατάσταση και την αναζήτηση οποιουδήποτε πιθανού κοινού εδάφους μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων μερών. Σε αυτό το πρώτο στάδιο, είναι επιτακτική η ανάγκη ο ειδικός ψυχικής υγείας που θα αναλάβει την υπόθεση1 να έχει τη σχετική έγκριση από το δικαστήριο να συνεργαστεί και να δουλέψει από κοινού και με τους δύο γονείς. Σε περίπτωση που ο ειδικός ψυχικής υγείας, όπως ο κοινωνικός λειτουργός, ανακαλύψει ότι υπάρχει κάποιου βαθμού σχέση μεταξύ των δύο γονέων, τότε η βοήθειά του προς το γονικό ζευγάρι στρέφεται προς την εύρεση μιας βιώσιμης λύσης και για τις δύο πλευρές, η οποία νομιμοποιείται από το δικαστήριο. Εάν, ωστόσο, δεν υπάρξει κοινή απόφαση από το γονικό ζευγάρι, τότε οι διαδικασίες του κοινωνικού θεσμού της οικογενειακής διαμεσολάβησης προβαίνουν στο δεύτερο στάδιο. Πιο συγκεκριμένα, στο δεύτερο στάδιο το δικαστήριο δίνει εντολή στον σύμβουλο (ψυχίατρο, κοινωνικό λειτουργό ή ψυχολόγο) να αναζητήσει μια λύση που το δικαστήριο μπορεί να εφαρμόσει σε εύθετο χρόνο (Nambiar et al 2023 (Araujo 2019, Lowenstein 1998).
Αναφορικά με τη διαχείριση της ΓΑ από τους ειδικούς ψυχικής υγείας, έχοντας ως στόχο την επανένωση του παιδιού με τον αποξενωμένο γονέα δουλεύουν με τους γονείς εφαρμόζοντας ένα συγκεκριμένο θεραπευτικό πρωτόκολλο επανασύνδεσης. Το πρόγραμμα Cafcass Positive Co-Parenting Program (CPPP), που προτείνεται από θεραπευτές της Μεγάλης Βρετανίας, είναι ένα πρόγραμμα 12 εβδομάδων για οικογένειες (Cafcass Cymru, 2019). Περιλαμβάνει τέσσερεις δομημένες συνεδρίες που προτείνονται σε οικογενειακές δομές στις οποίες υπάρχει μέτρια έως υψηλή σύγκρουση. Οι γονείς και το παιδί παρακολουθούν ατομικές συνεδρίες, ενώ στην τελική συνεδρία παρευρίσκονται όλοι μαζί. Το πρόγραμμα δίνει έμφαση στη γονική ενσυναίσθηση για τα παιδιά και στοχεύει στην: (α) προώθηση θετικών αλλαγών στη λήψη παιδοκεντρικών διευθετήσεων, (β) βελτίωση της επικοινωνίας μεταξύ των γονέων, (γ) μείωση της συναισθηματικής βλάβης στο παιδί και (δ) μείωση της διάρκειας των δικαστικών διαδικασιών.
ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση ανέδειξε ότι η ΓΑ είναι ένα σύνθετο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα αστικά δικαστήρια, το οποίο παρουσιάζει αυξητική τάση. Ενώ οι μητέρες είναι πιο πιθανό να χειραγωγήσουν τα παιδιά τους για να καταλήξουν στην εικόνα της γονικής αποξένωσης έναντι των πατέρων προβάλλοντας αβάσιμους ισχυρισμούς, φάνηκε ότι υπάρχουν και πατέρες που έχουν την επιμέλεια του/ των/ παιδιών τους, οι οποίοι λειτουργούν ως αποξενωτές στη σχέση του παιδιού της με τη μητέρα προ-βάλλοντας ανυπόστατους, με μεγαλύτερη συχνότητα την αιτιολογία παραμέλησής τους (Fares et al 2023, Blotcky 2022).
Παρόλο που ήδη από το 2008 έχει ζητηθεί από νομικούς και από επαγγελματίες υγείας να ενταχθεί το κοινωνικό φαινόμενο της ΓΑ στο ταξινομικό σύστημα ψυχικών διαταραχών DSM-5 ως σύνδρομο γονικής αποξένωσης (ΣΓΑ), παρόλα αυτά όπως προαναφέρθηκε στο DSM-5 έχει ενταχθεί μόνο ως μορφή ψυχολογικής κακοποίησης.
Είναι πολύ σημαντικό οι ειδικοί ψυχικοί υγείας όταν έρχονται αντιμέτωποι με τέτοιου είδους περιστατικά να μπορούν να τα ανιχνεύουν εγκαίρως. Οι κοινωνικοί λειτουργοί δε οφείλουν να ενημερώνουν εγγράφως την Εισαγγελία Ανηλίκων, έτσι ώστε οι δικαστικοί υπάλληλοι που διαχειρίζονται περιπτώσεις ΓΑ, να μπορούν να προτείνουν την εφαρμογή του θεσμού της συνεπιμέλειας, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τις ψυχοσυναισθηματικές επιπτώσεις που έχει στο παιδί η αποξένωσή του από τον άλλον γονέα.
Η ιδεατή μέθοδος παρέμβασης περιστατικών ΓΑ, που ενίοτε εφαρμόζεται στη διαχείριση παιδιού που έχει αποξενωθεί από τον έναν γονέα, αφορά τόσο σε ατομικές συνεδρίες του συμβούλου-θεραπευτή με το παιδί, αλλά και σε συνεδρίες μεταξύ του συμβούλου του αποξενωμένου παιδιού και του αποξενωμένου γονέα, αλλά και μεταξύ του θεραπευτή, του αποξενωμένου γονέα και του γονέα-αποξενωτή. Από τις πλέον ενδεδειγμένες μορφές παρέμβασης και αντιμετώπισης του κοινωνικού φαινομένου της ΓΑ είναι η μέθοδος της οικογενειακής διαμεσολάβησης που εφαρμόζεται σε άλλες χώρες στις περιπτώσεις των υψηλά συγκρουσιακών διαζυγίων στα πλαίσια του θεσμού του Οικογενειακού Δικαστηρίου (Cafcass 2019).
Τα ευρήματα της παρούσας βιβλιογραφικής ανασκόπησης αναδεικνύουν την έλλειψη ερευνητικών μελετών στην Ελλάδα αναφορικά με το επίκαιρο κοινωνικό φαινόμενο της ΓΑ, τις επιπτώσεις του στην ψυχική υγεία τόσο του αποξενωμένου παιδιού/ιών αλλά και του αποξενωμένου γονέα, αλλά και σχετικά με τους τρόπους διαχείρισής του από τους δικαστικούς λειτουργούς και τους ειδικούς ψυχικής υγείας. Η μελλοντική έρευνα πρέπει επομένως να επικεντρωθεί σε ενδελεχή διερεύνηση μελετών περίπτωσης (casestudies) ΓΑ, αλλά και στην ανάπτυξη προληπτικών και θεραπευτικών πλαισίων που θα ενσωματωθούν στο δικαστικό σύστημα της χώρας μας για τη διασφάλιση του βέλτιστου συμφέροντος της ψυχικής υγείας όλων των εμπλεκομένων.
Βιβλιογραφία
Ackerman MJ. Does Wednesday mean Mom’s House or Dad’s! Parenting Together while Living Apart. New York, John Wiley &Sonslnc, 1997 Araujo Y. The Role of Mediation in the Parental Alienation Syndrome. A dissertation presented to the Faculty of Law Independent College Dublin, 2019. Διαθέσιμο στο: https://dspace.independentcolleges. ie/items/316fcbb8-541 c-40f2-9184-3ef3c89941e3 Baker AJL, Burkhard B, Albertson-Kelly J. Differentiating alienated from not alienated children: A pilot study. Journal of Divorce & Remarriage 2012, 53:178-193, https://doi.Org/10.1080/10502556.2 012.663266
Baker AJL. Adult recall of parental alienation in a community sam¬ple: prevalence and associations with psychological maltreat¬ment. Journal of Divorce & Remarriage 2010, 51:16-35, https://doi.org/10.1080/10502550903423206.
Bala N, Hunt S, McCarney C. Parental alienation: Canadian court cases 1989, 2008. Family Court Review 2010, 48:164-179, https://doi.org/l0.1111/j.1744-1617.2009.01296.x
Balmer S, Matthewson M, Haines J. Parental alienation: targeted parentperspective. A ustralianJournal of Psychology 2018,70:91-99, https://doi.org/10.1111/ajpy.12159. Bernet W, Greenhill LL. The Five-Factor Model for the Diagnosis of ParentalAlienation. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 2022, 61:591-594, https://doi.Org/10.1016/j. jaac.2021.11.026
Bernet W, von Boch-Galhau W, Baker AJL, Morrison SL. Parental Alienation, DSM-VandlCD-^.The American Journal of Family Therapy 2010, 38:76-187, https://doi.org/10.1080/01926180903586583 Blotcky AD. A Case of Parental Alienation. Social Work Today 2022, 22:18-27, https://www.socialworktoday.com/archive/Winter22p18.shtml
Bosch-Brits, Elsabe, Wessels, Cornelia, Roux, Adrie. Fathers’ experi-ence andperceptions of parent alienation in high-conflict divorce. Social Work 2018, 54:91-110, https://dx.doi.org/10.l5270/54-1-617 Γιαννοττούλου I, Δουζένης Α, Λύκουρας Ε. Ψυχιατροδικαστική Παιδιών και Εφήβων. Ιατρικές Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης, Αθήνα, 2010, ISBN13: 9789603999553 Darnall D. The psychosocial treatment of parental alienation. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America 2011, 20:479- 494, doi: 10.1016/j.chc.2011.03.006. Ελληνική Στατιστική Αρχή. Δελτίο τύπου: Στατιστικά διαζυγίων 2017, https://www.statistics.gr/doc/20181/297beca8-07b2-40de-ac11- 5f768bd87acf
Fares R, Najem R, Hallit S, Pelissolo A, Haddad G, Naja WJ. Parental alienation in Lebanon: a case report. Journal ofmedical case reports 2023, 17:164-171, https://doi.org/10.1186/s13256-023-03911-3
Harman JJ, Matthewson ML, Baker AJL. Losses experienced by chil¬dren alienated from a parent. Current opinion in psychology 2022, 43:7-12, https://doi.Org/10.1016/j.copsyc.2021.05.002
Harman JJ, Leder-Elder S, Biringen Z. (2016). Prevalence of parental alienation drawn from a representative poll. Children and youth services review 2016, 66, 62-66, 10.10l6/j.chi!dyouth.2016.04.021 Hayward S. A Guide to the Parental Alienation Syndrome, 2006, https://www.coeffic.demon.co.uk/pas.htm
Koukoulis AN, Tsellou M, Rougkala V, Bacopoulou F, Papadodima S. Decisions of Greek Courts Securing the Right of Parent-Child Communication and Their Determinants. Healthcare (Basel, Switzerland) 2022, 10:2522, https://doi.org/10.3390/healthcare 10122522
Κολαΐτης Γ. Συγκρουσιακά Διαζύγια και Σχετιζόμενες Καταστάσεις. Στο: Σύγχρονη Ψυχιατρική Παιδιού και Εφήβου: Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία. ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα 2020
Lavadera AL, Ferracuti S, Togfiatti MM, Parental alienation syndrome in Italian legal arguments: An exploratory study. International Journal of Law and Psychiatry 2012, 35:334-342, https://doi.Org/10.1016/j.ijlp. 2012.04.005
Lothane HZ. Wilhelm Reich Revisited: The role of ideology in char-acter analysis of the individual versus character analysis of the masses and the Holocaust. International Forum of Psychoanalysis 2017,28:104-114, https://doi.org/l0.1080/0803706X.2017.1347710
Lowenstein LF. Parent alienation syndrome: A two-step approach toward a solution. Contemporary family therapy 1998,20:505-520, https://link.springer.eom/article/10.1023/A:1021632200655
Moher D, Liberati A, Tetzlaff J, Altman DG, PRISMA Group* T. Preferred reporting items for systematic reviews and meta-anal-yses: the PRISMA statement. Annals of internal medicine 2009,151: 264-269, https://doi.org/10.1371/journai.pmed.1000097
Mone JG, Biringen, Z. (2006). Perceived parental alienation. Journal of Divorce & Remarriage 2006, 45:131-156, http://dx.doi.org/10.1300/ J087v45n03_07
Nambiar PP, Jangam KV, Seshadri SP. Parental alienation: Case series from India. Indian Journal of Psychological Medicine 2023,45:304- 306, https://doi.org/10.1l77/02537176221104363
Poustie C, Matthewson M, Balmer S. The forgotten parent: the target¬ed parent perspective of parental alienation Journal of Family Issues 2018, 39:3298-3323, https://doi.org/10.1177/0192513×18777867
Stepp SD, Whalen DJ, Pilkonis PA, Hipwell AE, Levine MD. (2012). Children of mothers with borderline personality disorder: iden-tifying parenting behaviors as potential targets for intervention. Personality disorders 2012,3:76-91, https://doi.org/10.1037/a0023081
Stover CS. Commentary: Factors predicting family court decisions in high-conflict divorce. The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law 2013, 41:219-223
Templer K, Matthewson M, Haines J, Cox G. Recommendations for best practice in response to parental alienation: Findings from a systematic review. Journal of Family Therapy, 2016, 39:103-122, https://d0i.0rg/l 0.1111/1467-6427.12137
Toren P, Bregman BL, Zohar-Reich E, Ben-Amitay G, Wolmer L, Laor N. Sixteen-session group treatment for children and adolescents with parental alienation and their parents. American Journal of Family Therapy 2013, 41:187-197, https://doi.org/10.1080/0192618 7.2012.677651
Vassiliou D, Cartwright GF.The lost parents’ perspective on parental alienation syndrome. The American Journal of Family Therapy 2001, 29:181 -191 https://d0i.0rg/l 0.1080/019261801750424307
von Boch-Galhau W. Parental alienation (syndrome)-a serious form of child psychological abuse, neuropsychiatrie, 2018, 32:133-148, https://doi.org/10.1007/s40211-018-0267-0