Βαλμαντώνης Ιωάννης, Εφέτης
Απόσπασμα από το Βιβλίο του «Συνεπιμέλεια και βέλτιστο συμφέρον του τέκνου – Υπό το φως του Ν 4800/21», Νομική Βιβλιοθήκη, 2023
Β. Σύνδρομο γονικής αποξένωσης (σελ. 121)
Στη δικαστική πρακτική συχνά παρατηρείται ο ένας γονέας, ιδίως αυτός που έχει την επιμέλεια, να εχθρεύεται ανοικτά και να προσβάλει δυσφημιστικά τον άλλο, να αποδίδει τη διάσπαση της έγγαμης συμβίωσης στα ελαττώματα του έτερου γονέα, συστηματικά να παρεμποδίζει την επικοινωνία του παιδιού με τον άλλο γονέα, να προβαίνει σε συχνές καταγγελίες ακόμη και για σεξουαλική παρενόχληση/κακοποίηση. Οι εκδηλώσεις αυτές αποσκοπούν στη μετάδοση προς το ανήλικο αισθημάτων εχθρότητας και αρνητικής στάσης για τον γονέα, που συνήθως δεν έχει την επιμέλεια, με τον οποίο σταδιακά αποξενώνεται.
Στις χώρες που έχουν εισάγει εργαλεία ισόχρονης ή κατά ποσοστό 35% παρουσίας του γονέα που δεν διαμένει με το τέκνο παρατηρήθηκαν ότι τα περιστατικά της γονικής αποξένωσης μειώνονται σημαντικά και σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Ως γονική αποξένωση ορίζεται η μετάδοση προς το ανήλικο συναισθημάτων εχθρότητας και αρνητικής στάσης για το γονέα, που συνήθως δεν έχει την επιμέλεια, με τον οποίο και σταδιακά αποξενώνεται. Δύο είναι τα βασικά στοιχεία του συνδρόμου αυτού, που προτάθηκε για πρώτη φορά από το Αμερικάνο Ψυχίατρο R. Gardner: α) οι συνειδητές εκδηλώσεις του ενός γονέα που αποσκοπούν στην πλύση εγκεφάλου του ανηλίκου και στη μετάδοση προς αυτό αρνητικής στάσης έναντι του αποξενωμένου γονέα και β) ο επηρεασμός του ανηλίκου και η συνακόλουθη έχθρα και αποξένωση του από τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια. Το ανήλικο τέκνο συμμαχεί με τον γονέα με τον οποίο διαμένει, μετατρέπεται σε φορέα των αισθημάτων του και των ιδεών του τελευταίου, αντιλαμβάνεται ως δικά του αισθήματα του μίσους και της εκδίκησης για τον έτερο γονέα, και διακόπτει την επικοινωνία με αυτόν χωρίς κάποιο δικαιολογημένο λόγο.
Ενδεικτικά ως εκδηλώσεις του συνδρόμου (Parental Alienation Syndrome, PAS), το παιδί: α) συμμετέχει σε μια εκστρατεία δυσφήμισης όπου συστηματικά και αδικαιολόγητα προσβάλει και επιτίθεται στον έτερο γονέα, β) εμφανίζει απώλεια αμφιθυμίας, γ) διατηρεί μόνο αρνητικά συναισθήματα για τον γονέα-στόχο και ακολουθεί μια λογική «άσπρο-μαύρο» (ήτοι ως ο απόλυτα καλός γονέας και ο κακός γονέας), δ) φαίνεται να παπαγαλίζει και να αναπαράγει τις απόψεις του αποξενωτή γονέα, ε)προχωράει σε επιπόλαιους ορθολογισμούς προκειμένου να δικαιολογήσει την εχθρότητα στον αποξενωμένο γονέα, στ) εμφανίζεται ως «ελεύθερος στοχαστής», δηλαδή ότι η στάση προς τον αποξενωμένο γονέα είναι αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης, ζ) παρουσιάζει απουσία ενοχής για τη στάση του προς τον γονέα-στόχο, ενεργεί με αυξημένη εχθρότητα έναντι στο στοχοποιημένο γονέα, αρνούμενο τελικά οποιαδήποτε επαφή, άρνηση που επεκτείνεται σταδιακά και στην οικογένεια του αποξενωμένου γονέα, και η) επιδεικνύει αντανακλαστική υποστήριξη προς τον αποξενωτή γονέα.
Το σύνδρομο της γονικής αποξένωσης είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το φαινόμενο των ψευδών καταγγελιών για σεξουαλική κακοποίηση παιδιών. Το κατακριτέο αυτό φαινόμενο είναι διεθνές. Η καταχρηστική εκ μέρους της μητέρας συνήθως καταγγελία περί κακοποίησης των παιδιών, που χρησιμοποιείται ως μέσο εκβίασης, χαρακτηρίζεται ως το ανερχόμενο δικαστικό όπλο εναντίον ιδίως του συζύγου πατέρα. Η συμπεριφορά της «αποξενωτικής» μητέρας, έχει οριστεί στη ψυχολογία ως το Σύμπλεγμα της Μήδειας: οι μητέρες, αντί να σκοτώνουν τα παιδιά τους σε εκδίκηση εναντίων των συζύγων τους, όπως συμβαίνει στην τραγωδία του Ευριπίδη, προσπαθούν να καταστρέψουν τον δεσμό πατέρα-γιού. Η γονική αποξένωση όμως είναι ανεξάρτητη από το φύλο ενός γονέα, διότι και οι πατέρες εμφανίζουν το ρόλο του αποξενωτή.
Από την ελληνική θεωρεία, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η άρνηση του παιδιού να επικοινωνήσει με τον ένα γονέα, επειδή ο γονέας που έχει την επιμέλεια καλλιεργεί αρνητικά συναισθήματα για τον άλλον, θα πρέπει να θεωρείται (έστω κατά μαχητό τεκμήριο) ως δείγμα κακής άσκησης επιμέλειας, και να αποτελεί στοιχεία για την αλλαγή του προσώπου άσκησης της. Ο Ν 4800/2021 εισήγαγε ως κριτήριο της κακής άσκησης της γονικής μέριμνας τη διατάραξη της συναισθηματικής σχέσης του τέκνου με τον άλλο γονέα και την οικογένεια του και τη με κάθε τρόπο πρόκληση διάρρηξης των σχέσεων του τέκνου με αυτούς (1532 Παρ.2 περ.β ΑΚ). Παράλληλα δύναται να συνιστά και υπαίτια παραβίαση των όρων της συμφωνίας των γονέων ή της δικαστικής απόφασης για την επικοινωνία του παιδιού και (με κάθε άλλο τρόπο) παρεμπόδιση της επικοινωνίας (1532 Παρ.2 περ.γ ΑΚ). Η καθιέρωση ενός τέτοιου τεκμηρίου δύναται να ενεργήσει προληπτικά: Για να μη χάσει την επιμέλεια του παιδιού, ο γονέας θα απέχει από αρνητικές ψυχολογικές επεμβάσεις και θα ενδιαφέρεται για την καλύτερη διαπαιδαγώγηση του τέκνου, προκειμένου να αποφευχθεί η αποξένωση του από τον γονέα που δεν διαμένει μαζί του.
Η αποξένωση των μελών της οικογένειας προσκρούει στην ανθρώπινη φύση και προκαλεί την ανεπίτρεπτη νέκρωση των μεταξύ των γονέων και τέκνων υφιστάμενων δεσμών. Η γονική αποξένωση οδηγεί σε δομικές ανισορροπίες και σε τελική ανάλυση στη συναισθηματική κακοποίηση του παιδιού., αφού προοδευτικά το παιδί πείθεται ότι ο στοχοποιημένος γονέας δεν τον αγαπάει και ως αποτέλεσμα το παιδί να νιώθει υποχρεωμένο να συμπεριφέρεται με τρόπους που είναι αποδεκτοί από τον αποξενωτή γονέα για να μην υποστεί την απώλεια και της δικής του αγάπης. Παρουσιάζεται η αντιστροφή ρόλων όπου τελικά το παιδί σε ρόλο γονέα προσπαθεί να ικανοποιήσει τη συνεχή ανάγκη του αποξενωτή για την αγάπη και αφοσίωση με «αντάλλαγμα» τη δική του φροντίδα και επιβίωση. Η αποξένωση του πατέρα από το τέκνο συνιστά προσβολή της προσωπικότητας του αλλά η ηθική βλάβη, που του έχει προκληθεί, συνιστάμενη στην πίκρα, απογοήτευση, στενοχώρια και ακύρωση του πατρικού ρόλου, δεν μπορεί να αποκατασταθεί με καταβολή χρηματικού ποσού. Οι χρηματικές κυρώσεις δεν αποτελούν το κατάλληλο εργαλείο για την αποκατάσταση μιας σχέσης, που ήταν προηγούμενη ως ανύπαρκτη, και έχει μια συναισθηματική, ηθική και υπαρξιακή πολυπλοκότητα όπως αυτή μεταξύ γονέα και παιδιού. Η αποκατάσταση της ηθικής βλάβης για τον αποξενωμένο πατέρα θα επέλθει, κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, με την αρωγή της αποξενώτριας μητέρας εξομάλυνση της επικοινωνίας, την εμπέδωση στα μάτια του τέκνου της πατρικής φιγούρας και την αγαστή συνεργασία των γονέων στα θέματα που αφορούν στο τέκνο τους.
Από μέρος της διεθνούς νομικής και ψυχολογικής κοινότητας διατυπώνονται αντιρρήσεις ως προς την επιστημονική τεκμηρίωση του συνδρόμου της γονικής αποξένωσης και υποστηρίζεται ότι είναι μονοδιάστατη, απλοϊκή και επικίνδυνη η άποψη ότι ο γονέας που έχει την φροντίδα του παιδιού έχει συνήθως ή κατά κανόνα την κύρια ευθύνη για την αποξένωση του παιδιού από τον άλλο γονέα και παραγνωρίζει την πολυπλοκότητα του θέματος και του μεγάλου αριθμού παραγόντων, που, είτε από μόνοι τους, είτε σε συνδυασμό, οδηγούν σε αυτή την ανεπιθύμητη κατάσταση. Μάλιστα κατά την πάγια νομολογία του Αρείου Πάγου, μόνο η άρνηση του τέκνου να επικοινωνήσει με τον άλλο γονέα, για λόγους που αφορούν το ίδιο, δεν οφείλεται κατ’ ανάγκη, σύμφωνα με τα διδάγματα της κοινής πείρας, σε επίδραση του γονέα που διαμένει με το τέκνο, ενώ δεν θεσπίζεται με οποιονδήποτέ κανόνα, υποχρέωση του γονέα που έχει την επιμέλεια να κάμψει την άρνηση του τέκνου του να επικοινωνήσει με τον άλλο γονέα, πειθαναγκάζοντας το προς το σκοπό αυτό με κάθε μέσο.
Ανεξάρτητα πάντως από την διχογνωμία σχετικά με την ύπαρξη του συνδρόμου της γονικής αποξένωσης, η ολοκληρωτική ρήξη της γονικής σχέσης ανάμεσα στον ΄’ένα γονέα και το παιδί του, προκαλεί ανεπανόρθωτη βλάβη στο ψυχισμό του τελευταίου. Το Δικαστήριο δεν πρέπει να περιορίζεται αποκλειστικώς στο πόρισμα της πραγματογνωμοσύνης, που αναγνωρίζει το σύνδρομο γονικής αποξένωσης, αλλά πρέπει να λαμβάνει υπόψη του κάθε πρόσφορο μέσο και να συνεκτιμά και τα λοιπά αποδεικτικά μέσα (έκθεση κοινωνικής έρευνας, ,μαρτυρικές καταθέσεις, γνώμη του ανήλικου τέκνου, εξέταση των διαδίκων, αποφάσεις ποινικών δικαστηρίων σχετικά με την έκβαση των καταγγελιών) που έχει στη διάθεση του για την εξειδίκευση του συμφέροντος του τέκνου.
Καινοτόμος είναι η ΜΠρΡεθ 158/2021, κατά την οποία, παρά το γεγονός ότι το φαινόμενο της γονικής αποξένωσης έχει αμφισβητηθεί από μερίδα επιστημόνων της επιστήμης της ψυχολογίας, εντούτοις, δέχτηκε ότι σταδιακά γίνεται πλέον αποδεκτή η ύπαρξη του. Επικαλείται την ΕΔΔΑ, Φουρκιώτης κατά Ελλάδος, με την οποία αναγνωρίστηκε η ύπαρξη του ως φαινόμενου. Η γονική αποξένωση παραβιάζει το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ (για την προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής), από το οποίο απορρέει το δικαίωμα ενός γονέα να ληφθούν κατάλληλα μέτρα για να «επανενωθεί» με το παιδί του, ενώ θεμελιώνεται η υποχρέωση των εθνικών αρχών στη λήψη τους. Με αναλυτική παράθεση των εκδηλώσεων (συστηματική επιθετική και προσβλητική συμπεριφορά της ανήλικης προς τη μητέρα, απουσία της ενοχής για την συμπεριφορά που επιδεικνύει έναντι της μητέρας της, εμφάνιση της λογικής του απόλυτα καλού γονέα και απόλυτα κακού γονέα, δημιουργία ψευδών αναμνήσεων, αντανακλαστική και σθεναρή υποστήριξη στον πατέρα της), πιθανολογήθηκε ότι συντρέχει περίπτωση συνδρόμου γονικής αποξένωσης. Ομοίως και η ΜΕφΘες 1686/2017 δέχθηκε ότι συντρέχει η εμφάνιση του φαινομένου της γονικής αποξένωσης. Η κατάσταση αυτή συνίσταται στην επιμονή των παιδιών, να μην επιθυμούν την επικοινωνία με τον έναν από τους γονείς τους, όταν αυτοί έχουν χωρίσει, επηρεαζόμενα από την φανερή ή υποβόσκουσα βούληση του άλλου γονέα, να διακοπή η επαφή αυτή, ή και επειδή τα ίδια βρίσκονται σε σύγχυση και αμηχανία για τις συγκρούσεις των γονέων.
Κατά την ρύθμιση της επικοινωνίας με δικαστική απόφαση, μπορεί αν διαταχθεί κάθε πρόσφορο μέτρο για την αποκατάσταση του δεσμού του αποξενωμένου γονέα με το παιδί, όπως η υποχρεωτική παρακολούθηση των γονέων και του παιδιού από ψυχολόγο για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, προκειμένου να ακολουθηθεί ένα πρόγραμμα προσαρμογής. Έτσι η ΜΕφΘες 1623/2020 έκρινε ότι λόγω των αρνητικών συναισθημάτων που καλλιέργησε η μητέρα στα παιδιά για τον πατέρα τους, η επικοινωνία του μαζί τους προϋποθέτει μια περίοδο προσαρμογής με την παρουσία ψυχολόγου για χρονικό διάστημα ενός έτους από την δημοσίευση της απόφασης. Μετά την παρέλευση του χρόνου αυτού και την ανάκτηση των αισθημάτων εμπιστοσύνης, η επικοινωνία θα είναι αυξημένη για την αναγκαία ενίσχυση του ψυχοσυναισθηματικού δεσμού με τον πατέρα. Επιπλέον το δικαστήριο, δύναται να ορίσει αυτεπαγγέλτως παιδοψυχίατρο, ενόψει της διακριτικής ευχέρειας που έχει να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο (και στη διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων), προκειμένου να πραγματοποιήσει συνεδρίες ο αποξενωμένος γονέας μαζί με το ανήλικο τέκνο του, σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές και το σχετικό πρόγραμμα που ο ειδικός ψυχικής υγείας θα υποδείξει, ώστε να δομηθεί μια ισορροπημένη σχέση μεταξύ των γονέων και του τέκνου.
Αγοράστε το βιβλίο:
https://www.nb.org/synepimela-kai-veltisto-symferon-toy-teknoy.html