Αρθρογράφος: Ευγενία Παπαδοπούλου
Η γονική αποξένωση, όπως αναφέρεται σε αυτό το κείμενο, δεν αφορά σε «σύνδρομο» ούτε σε διαταραχή του παιδιού. Αφορά στο κοινωνικό φαινόμενο. Πρόκειται για τις συστηματικές και χειριστικές συμπεριφορές ενός γονέα που αποξενώνουν το παιδί από τον άλλον γονέα. Δεν είναι περιθωριακό ζήτημα. Είναι μια πραγματικότητα που βιώνεται από χιλιάδες οικογένειες στην Ελλάδα.
Τα παιδιά βρίσκονται στο κέντρο αυτής της θύελλας. Συχνά υποχρεώνονται να απορρίψουν έναν γονέα όχι επειδή το επιθυμούν, αλλά επειδή καλλιεργείται συστηματικά η αποξένωσή τους από τον άλλον γονέα (Hine et al., 2025, Φαρμακοπούλου κ.ά., 2025).
Παρά την ψήφιση του Ν. 4800/2021, η ελληνική κοινωνία δεν έχει ακόμη διαμορφώσει επαρκή συνείδηση γύρω από το φαινόμενο. Τα ΜΜΕ, που διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διάχυση γνώσης, σπάνια το παρουσιάζουν με νηφαλιότητα και επιστημονική ακρίβεια. Το αποτέλεσμα είναι η δημόσια σφαίρα να παραμένει γεμάτη αποσπασματικές και φορτισμένες αφηγήσεις.
Με το παρόν άρθρο επιχειρώ να συνδέσω το νομικό πλαίσιο με την κλινική πράξη και την επιστημονική τεκμηρίωση. Στόχος μου είναι να δοθεί μια καθαρή εικόνα του φαινομένου. Η γονική αποξένωση είναι υπαρκτή και τα παιδιά την πληρώνουν.
Το παρόν κείμενο δεν πραγματεύεται ιατρικές ή ψυχιατρικές διαγνώσεις. Περιγράφει κοινωνικές και οικογενειακές συμπεριφορές που επηρεάζουν τον δεσμό γονέα–παιδιού. Δεν αντικαθιστά κλινική αξιολόγηση και δεν αποτελεί νομική συμβουλή. Στηρίζεται σε δημοσιευμένη βιβλιογραφία και στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο.
Νομικό πλαίσιο
Ο Ν. 4800/2021 αποτέλεσε μια σημαντική τομή στο ελληνικό οικογενειακό δίκαιο. Εισήγαγε την κοινή άσκηση γονικής μέριμνας ως βασικό κανόνα και καθιέρωσε το τεκμήριο ότι ο γονέας που δεν διαμένει με το παιδί δικαιούται το ένα τρίτο του χρόνου επικοινωνίας (άρθρο 1520 ΑΚ). Προσδιόρισε επίσης σαφώς τις συνέπειες της κακής άσκησης της γονικής μέριμνας ή επικοινωνίας (άρθρο 1532 ΑΚ).
Στην πράξη, ωστόσο, η εφαρμογή του νόμου συχνά σκοντάφτει σε ερμηνευτικές αβεβαιότητες. Η ανεπαρκής επιμόρφωση των δικαστών αποτελεί εμπόδιο στην ουσιαστική εφαρμογή. Επιπλέον, η περιορισμένη αξιοποίηση της διαμεσολάβησης στερεί από τους γονείς ένα σημαντικό εργαλείο αποκλιμάκωσης (Φαρμακοπούλου κ.ά., 2025). Σε συγκριτικό επίπεδο, παρόμοιες δυσκολίες έχουν καταγραφεί και σε άλλες χώρες, όπου η νομοθεσία προέβλεψε κοινή άσκηση ευθυνών αλλά η εφαρμογή σκοντάφτει στην ελλιπή εκπαίδευση επαγγελματιών (Rautio, 2025).
Το τεκμήριο 1/3 είναι μαχητό. Κάμπτεται με εξειδικευμένη αιτιολογία όταν το επιβάλλει το συμφέρον του τέκνου. Η αρχή του βέλτιστου συμφέροντος υπερισχύει κάθε άλλης ρύθμισης και κατευθύνει όλες τις αποφάσεις. Το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού δεν είναι απλώς νομική αρχή, αλλά διεθνώς κατοχυρωμένο δικαίωμα βάσει της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΟΗΕ, 1989). Η διαμεσολάβηση, όπου δεν τίθεται θέμα ασφάλειας, μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο έγκαιρης αποκλιμάκωσης πριν από την επιβολή μέτρων του άρθρου 1532 ΑΚ.
Η γονική αποξένωση δεν ταυτίζεται με κάθε παρακώλυση επικοινωνίας. Αναφέρεται σε συστηματικές συμπεριφορές που μειώνουν ή διακόπτουν τον δεσμό του παιδιού με έναν γονέα χωρίς αντικειμενικό λόγο. Αντίθετα, η παρακώλυση επικοινωνίας αποτελεί νομική παράβαση συμφωνημένης επαφής, ενώ η δικαιολογημένη αποφυγή αφορά περιπτώσεις τεκμηριωμένου κινδύνου. Οι τρεις έννοιες διαφοροποιούνται ως προς τη νομική, κοινωνική και ψυχολογική τους διάσταση και δεν πρέπει να συγχέονται.
Σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις
Η διεθνής έρευνα έχει καταδείξει ότι η γονική αποξένωση δεν είναι απλώς μια δυσλειτουργία επικοινωνίας. Είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο με μακροπρόθεσμες συνέπειες στην ψυχική υγεία του παιδιού. Δεν αποτελεί διαγνωστική κατηγορία· δεν αναγνωρίζεται από DSM-5 ή ICD-11. Αναφέρεται σε συμπεριφορές και δυναμικές που επηρεάζουν αρνητικά τη σχέση γονέα–παιδιού.
Έρευνα στο Ηνωμένο Βασίλειο κατέγραψε την υψηλή συχνότητα αποξενωτικών συμπεριφορών και τις επιπτώσεις τους στη γονική σχέση (Hine et al., 2025). Αντίστοιχα, κινεζικές μελέτες δείχνουν ότι η αποξένωση μπορεί να μεσολαβήσει στη διαμόρφωση προβληματικών συμπεριφορών στην εφηβεία (Wang et al., 2025). Στο Ισραήλ παρατηρείται ότι συνδέεται με χαμηλότερη ικανοποίηση από τη ζωή στην ενήλικη ηλικία (Aharon et al., 2025).
Η ανάλυση του Liu et al. (2025) ανέδειξε τους κοινωνικούς και ψυχολογικούς μηχανισμούς που συνδέουν την αποξένωση με τη μειωμένη κοινωνική προσαρμογή. Παράλληλα, η Rautio (2025) τόνισε την ανάγκη διεπιστημονικών παρεμβάσεων. Οι κοινωνικοί λειτουργοί που εμπλέκονται σε υποθέσεις υψηλής σύγκρουσης αναγνωρίζουν ότι η αποξένωση απαιτεί στοχευμένα εργαλεία αντιμετώπισης. Η διεθνής βιβλιογραφία συγκλίνει ότι απαιτείται πρωτόκολλο πολυπηγικής αξιολόγησης με τεκμήρια, χρονοσειρά γεγονότων και ρητή διάκριση από τεκμηριωμένο κίνδυνο. Έτσι αποφεύγονται τα ψευδώς θετικά και τα ψευδώς αρνητικά ευρήματα.
Στην Ελλάδα, η ανασκόπηση των Φαρμακοπούλου κ.ά. (2025) συστηματοποίησε την υπάρχουσα γνώση και κατέδειξε σημαντικά κενά, όπως η έλλειψη συστηματικής έρευνας, η απουσία επίσημων στατιστικών δεδομένων, η ανυπαρξία κοινών πρωτοκόλλων αξιολόγησης και η περιορισμένη επιμόρφωση επαγγελματιών. Η διαπίστωση αυτή αναδεικνύει ότι η γονική αποξένωση δεν είναι μόνο ατομική πρακτική, αλλά και κοινωνικό φαινόμενο που αναπαράγεται από τη θεσμική αδράνεια, γεγονός που καθιστά αναγκαία την υιοθέτηση συνεκτικού πλαισίου αξιολόγησης.
Για τον λόγο αυτό παρατίθενται συνοπτικά οι ελάχιστες, κοινά εφαρμόσιμες πρακτικές αξιολόγησης.
Πλαίσιο αξιολόγησης
Με τον όρο «συνεκτικό πλαίσιο αξιολόγησης» εννοείται ένα ολοκληρωμένο και συστηματικό σύνολο κανόνων, διαδικασιών και κριτηρίων που καθοδηγούν τους επαγγελματίες στην αναγνώριση και διερεύνηση του φαινομένου.
Ορισμός κριτηρίων: Καθορίζονται σαφώς τα σημεία αναφοράς για να πούμε ότι υπάρχει ή όχι γονική αποξένωση (π.χ. συστηματικότητα, χρονιότητα, αντικειμενικά τεκμήρια).
Συγκρισιμότητα: Όλοι οι επαγγελματίες (δικαστές, κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι) χρησιμοποιούν κοινά κριτήρια ώστε να αποφεύγεται η προσωπική αυθαιρεσία.
Διασταύρωση πηγών: Κάθε ισχυρισμός ελέγχεται από πολλαπλές πηγές, όπως σχολείο, παιδίατρο, κοινωνική υπηρεσία ή ανεξάρτητους πραγματογνώμονες.
Δείκτες αποκλεισμού: Προβλέπεται σαφής διάκριση ώστε να ξεχωρίζει η αποξένωση από περιπτώσεις πραγματικής κακοποίησης, βίας ή παραμέλησης.
Στάδια αξιολόγησης: Ορίζονται τα βήματα από την αρχική διερεύνηση μέχρι την τελική γνωμάτευση, με συγκεκριμένες ευθύνες.
Κατευθυντήριες γραμμές: Δίνονται οδηγίες για να προχωρούν οι επαγγελματίες με ασφάλεια, χωρίς να στηρίζονται μόνο στην προσωπική κρίση.
Η διασταύρωση στηρίζεται σε πηγές όπως σχολείο, παιδιατρικές/ιατρικές γνωματεύσεις, ανεξάρτητες πραγματογνωμοσύνες και τρίτους μάρτυρες, όπου υπάρχουν. Με αυτόν τον τρόπο η αξιολόγηση γίνεται αντικειμενική, επαναλήψιμη και ανθεκτική στην κακόπιστη κριτική.
Κίνδυνοι κακής χρήσης του όρου
Η αδιάκριτη επίκληση της γονικής αποξένωσης μπορεί να θολώσει την πραγματικότητα και να χρησιμοποιηθεί εργαλειακά σε δικαστικές διαμάχες. Ο όρος, όταν δεν τεκμηριώνεται επιστημονικά, μπορεί να λειτουργήσει ως «ομπρέλα» για να καλυφθούν σοβαρότερες καταστάσεις, όπως η ενδοοικογενειακή βία ή η παραμέληση. Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει κίνδυνος να μετατραπεί σε εργαλείο αντιστροφής ρόλων, με τον γονέα–θύτη να εμφανίζεται ως γονέας–θύμα.
Η ορθή πρακτική απαιτεί προσεκτική διάκριση ανάμεσα:
- στη γονική αποξένωση, όπου παρατηρούνται συστηματικές χειριστικές συμπεριφορές χωρίς αντικειμενικό λόγο,
- στη δικαιολογημένη αποφυγή, όπου το παιδί απομακρύνεται από γονέα λόγω πραγματικού και αποδεδειγμένου κινδύνου,
- στην παρακώλυση επικοινωνίας, που αποτελεί νομική παράβαση συγκεκριμένης ρύθμισης επικοινωνίας.
Η μηχανιστική εφαρμογή του όρου, χωρίς ανάλυση συνθηκών, στερείται αξιοπιστίας και ενέχει κινδύνους για το ίδιο το παιδί. Αν κάθε διαφωνία βαφτίζεται «γονική αποξένωση», η έννοια αποδυναμώνεται και χάνει τη χρησιμότητά της.
Το βάρος απόδειξης πρέπει πάντοτε να στηρίζεται σε τεκμήρια και συμπεριφορές, όχι σε εντυπώσεις ή συναισθηματικά φορτισμένους ισχυρισμούς. Αυτό σημαίνει καταγραφή ιστορικού, διασταύρωση πηγών, χρονοσειρά γεγονότων και αξιολόγηση της επίπτωσης στο παιδί. Μόνο με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζεται ότι η επίκληση της γονικής αποξένωσης υπηρετεί την προστασία του παιδιού και δεν εργαλειοποιείται εις βάρος του.
Η γονική αποξένωση στα ελληνικά ΜΜΕ
Η κάλυψη του φαινομένου από τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης παραμένει αποσπασματική. Ελάχιστα μέσα αναφέρθηκαν ρητά στον όρο «γονική αποξένωση» το 2025. Το Newsbomb (25 Απριλίου 2025) την χαρακτήρισε «μάστιγα» της κοινωνίας, υιοθετώντας έναν έντονα φορτισμένο λόγο. Λίγους μήνες αργότερα, το ίδιο μέσο (20 Ιουλίου 2025) απέδωσε μια υπόθεση γυναικοκτονίας σε «πλαίσιο γονικής αποξένωσης». Η παρουσίαση αυτή δείχνει πώς μπορεί να εργαλειοποιείται ο όρος στη δημόσια σφαίρα.
Αντίθετα, το Notospress (25 Απριλίου 2025) παρουσίασε την Παγκόσμια Ημέρα Γονικής Αποξένωσης με στόχο την ευαισθητοποίηση, δίνοντας έναν πιο ουδέτερο και ενημερωτικό τόνο. Το ERT News (12 Μαΐου 2025) κάλυψε την παρουσίαση του βιβλίου «Μπαμπά, σου λείπω», όπου ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει προσωπικές και κοινωνικές εμπειρίες.
Τέλος, το Newsbeast με τη σειρά ρεπορτάζ για την υπόθεση της Αγίας Παρασκευής (17–22 Ιουλίου 2025) ανέδειξε τη σημασία των ρυθμίσεων επιμέλειας. Αν και δεν χρησιμοποίησε ρητά τον όρο «γονική αποξένωση», άγγιξε το πλαίσιο μέσα στο οποίο το φαινόμενο συζητείται.
Η εικόνα που προκύπτει είναι αυτή της ανισοβαρούς κάλυψης. Ο όρος είτε υπερφορτίζεται είτε αποσιωπάται. Η κοινωνία ενημερώνεται αποσπασματικά. Δεν μεσολαβεί η απαραίτητη επιστημονική τεκμηρίωση. Η δημόσια σφαίρα πάσχει όχι μόνο από έλλειψη δεδομένων αλλά και από στρεβλή αναπαράσταση.
Για να υπάρξει βελτίωση, είναι απαραίτητο τα ΜΜΕ να συνεργάζονται συστηματικά με ειδικούς επιστήμονες. Η εμπειρία δείχνει ότι όταν η ενημέρωση είναι ελλιπής ή στρεβλή, οι γονείς και τα παιδιά βιώνουν μεγαλύτερη ανασφάλεια και δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς.
Η διεθνής δεοντολογία των μέσων (UNESCO, ΕΣΗΕΑ) προκρίνει τη σαφήνεια, την προστασία των ανηλίκων και την αποφυγή όρων που μπορεί να παραπλανήσουν ή να στιγματίσουν. Αυτές οι αρχές χρειάζεται να γίνουν καθημερινή πρακτική και στον ελληνικό δημόσιο λόγο.
Δεοντολογικό checklist για ΜΜΕ
- Μη ταυτοποίηση ανηλίκων και χρήση συγκεκαλυμμένων στοιχείων.
- Διαχωρισμός είδησης από άποψη.
- Ρητές πηγές όταν χρησιμοποιείται ο όρος «γονική αποξένωση».
- Αποφυγή φορτισμένων χαρακτηρισμών.
- Ζύγιση αντιφατικών ισχυρισμών πριν αποδοθούν αιτίες.
- Συνεργασία με ειδικούς επιστήμονες για την παρουσίαση του φαινομένου.
Σημαντικό μέρος της δημόσιας συζήτησης για τη γονική αποξένωση γίνεται σήμερα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου λόγος χωρίς επιστημονικά κριτήρια ή δημοσιογραφική ευθύνη συχνά εκλαμβάνεται ως ενημέρωση. Προσωπικές αφηγήσεις παρουσιάζονται ως γενικές αλήθειες, ενώ ο συναισθηματικά φορτισμένος λόγος ενισχύεται από τους αλγόριθμους και πολλαπλασιάζεται χωρίς φίλτρο.
Το αποτέλεσμα είναι παραπληροφόρηση, πόλωση και έκθεση ανηλίκων. Ασφαλής στάση είναι ο σαφής διαχωρισμός μαρτυρίας από τεκμηρίωση, ο έλεγχος πηγών και ιδιοτήτων ομιλητών, η αντιπαραβολή με έγκυρα επιστημονικά κείμενα και τα δεοντολογικά πλαίσια της ΕΣΗΕΑ και της UNESCO, και η αποφυγή ονοματοδοσίας ή στοιχείων ταυτοποίησης παιδιών. Χωρίς αυτά, η κοινωνία δεν ενημερώνεται, απλώς πολώνεται.
Διασταυρούμενη επιρροή κοινωνικών παραγόντων
Η γονική αποξένωση δεν εκδηλώνεται στο κενό. Οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, η πρόσβαση σε υπηρεσίες και οι πολιτισμικές αντιλήψεις επηρεάζουν τον τρόπο που αναπτύσσεται και βιώνεται. Οικογένειες με οικονομικές δυσκολίες, έλλειψη κοινωνικής στήριξης ή πολιτισμικά εμπόδια βρίσκονται συχνά πιο εκτεθειμένες. Για παράδειγμα, η ανεργία, τα άστατα ωράρια ή οι γλωσσικοί φραγμοί δυσχεραίνουν την επικοινωνία με σχολεία και κοινωνικές υπηρεσίες, με αποτέλεσμα να καθυστερεί η αναγνώριση και η παρέμβαση.
Πέρα τις από τις θεσμικές και κοινωνικοοικονομικές διαστάσεις, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι κοινωνικο-πολιτισμικές προσδοκίες. Στην ελληνική κοινωνία, τις και διεθνώς, οι κοινωνικοπολιτισμικές αντιλήψεις τείνουν να ευνοούν τη μητέρα ως τον «φυσικό φροντιστή» (Δεληγιάννη-Κουϊμτζή & Σακκά, 2004, Φραγκουδάκη, 2007).
Η ελληνορθόδοξη κουλτούρα και οι θεσμικές αντιλήψεις ενισχύουν έναν «ηθικοποιημένο» ρόλο, ο οποίος παρέχει κοινωνική νομιμοποίηση ακόμη και σε πρακτικές που μπορεί να είναι βλαπτικές για το παιδί. Αντίστοιχες προκαταλήψεις έχουν καταγραφεί διεθνώς, επηρεάζοντας επαγγελματίες τις δικαιοσύνης και τις ψυχικής υγείας (Braver & O’Connell, 1998).
Η πολιτισμική αυτή ενίσχυση συναντά και βιολογικές παραμέτρους. Έρευνες δείχνουν ότι οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερες συγκεντρώσεις ωκυτοκίνης, ορμόνης που διευκολύνει την ενσυναίσθηση και τις κοινωνικές δεξιότητες (Taylor et al., 2000), καθώς και αυξημένη δραστηριότητα σε εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με σύνθετη κοινωνική κατανόηση (Cahill, 2006). Ο υψηλότερος δείκτης ενσυναίσθησης (Baron-Cohen, 2003) καθιστά πιο αποτελεσματική τη χρήση έμμεσων στρατηγικών, τις η συναισθηματική ενοχοποίηση, η προσκόλληση και η θεσμική αξιοποίηση του μητρικού προτύπου.
Αντίθετα, οι άνδρες στερούνται κοινωνικής εκπαίδευσης και θεσμικής ενίσχυσης για αντίστοιχα εργαλεία, με αποτέλεσμα οι αποξενωτικές πρακτικές τις να εμφανίζονται λιγότερο αποτελεσματικές ή κοινωνικά αποδεκτές. Οι βιολογικές αυτές διαφοροποιήσεις δεν αποτελούν από μόνες τις αιτία γονικής αποξένωσης, αποκτούν σημασία μόνο όταν συναντούν τα κοινωνικοπολιτισμικά στερεότυπα και τις θεσμικές ασυμμετρίες που διαμορφώνουν το πλαίσιο των γονεϊκών σχέσεων.
Οι βιολογικοί και κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες δεν λειτουργούν σε απομόνωση, ενισχύονται και αναπαράγονται από τη δημόσια εικόνα που διαμορφώνουν τα μέσα ενημέρωσης και τα κοινωνικά δίκτυα. Σε αυτό το πλαίσιο, η δημόσια εικόνα που διαμορφώνουν τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συναντά την πραγματική ζωή των παιδιών. Όταν η ενημέρωση είναι αποσπασματική ή παραπλανητική, οι κοινωνικές ανισότητες βαθαίνουν και το παιδί μένει ακόμη πιο εκτεθειμένο στον κίνδυνο αποξένωσης.
Σύμφωνα με τον οργανισμό Eurochild (2023), οι ανισότητες στην πρόσβαση σε υπηρεσίες παιδικής προστασίας παραμένουν έντονες στην Ευρώπη, κάτι που ενισχύει την ανάγκη για θεσμική θωράκιση και στην Ελλάδα. Η UNICEF έχει υπογραμμίσει ότι η ισότιμη πρόσβαση σε υπηρεσίες παιδικής προστασίας αποτελεί βασική προϋπόθεση για την προαγωγή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού. Η αναφορά αυτή καθιστά σαφές ότι η γονική αποξένωση δεν είναι μόνο οικογενειακό ή νομικό ζήτημα, αλλά και κοινωνικό πρόβλημα που συνδέεται με ευρύτερες ανισότητες και με τις πολιτισμικές ενισχύσεις που αναπαράγουν τη μητρική υπεροχή.
Η διάσταση των παιδιών
Η γονική αποξένωση έχει ως κύριο θύμα το παιδί. Δεν είναι μια απλή διαφωνία ανάμεσα σε ενηλίκους. Είναι μια διαδικασία που διαβρώνει σταθερά την ψυχοσυναισθηματική ισορροπία. Το παιδί εκτίθεται σε αντιφατικά μηνύματα και καλείται να απορρίψει έναν γονέα χωρίς αντικειμενικό λόγο. Το αποτέλεσμα είναι σύγχυση, ενοχή και χρόνιο άγχος. Οι επιπτώσεις δεν σταματούν στην παιδική ηλικία. Συχνά παρατείνονται στην ενήλικη ζωή και επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση, τις σχέσεις και δείκτες ψυχικής υγείας. Αυτό έχει τεκμηριωθεί σε παλαιότερες και νεότερες εργασίες, Baker 2005, Baker και Ben Ami 2011, Aharon 2025.
Κεντρικός μηχανισμός βλάβης είναι η εσωτερική διάσπαση. Το παιδί καλείται να επιλέξει μεταξύ δύο βασικών δεσμών. Αυτή η απαίτηση αντιβαίνει στις αναπτυξιακές του ανάγκες. Η διπλή πίεση να αγαπά και να απορρίπτει ταυτόχρονα αφήνει μακροχρόνιο αποτύπωμα στη ρύθμιση του συναισθήματος και στη γνωστική επεξεργασία.
Η βιβλιογραφία καταγράφει αυξημένη ευαλωτότητα σε συμπτώματα άγχους και δυσφορίας, μείωση σχολικής επίδοσης και συγκέντρωσης, δυσκολίες κοινωνικής ένταξης και σχέση με γνωστικές στρεβλώσεις για τον εαυτό και τις σχέσεις, Kelly και Johnston 2001, Johnston 2003, Kruk 2012, Warshak 2015, Baker και Ben Ami 2011.
Η συστηματική απαξίωση του αποξενωμένου γονέα μπροστά στο παιδί αποτελεί καταγεγραμμένο κριτήριο της γονικής αποξένωσης στη διεθνή βιβλιογραφία. Πρόκειται για συμπεριφορά που διαβρώνει τον δεσμό και επηρεάζει άμεσα την εσωτερική εικόνα του παιδιού για τον ίδιο και για τις σχέσεις του. Η επαναλαμβανόμενη απαξίωση συνδέεται με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση, με δυσκολίες εμπιστοσύνης και με παγιωμένες αρνητικές πεποιθήσεις, Baker 2005, Baker και Ben Ami 2011, Harman και Biringen 2016. Η απομόνωση από το υποστηρικτικό δίκτυο του αποξενωμένου γονέα στερεί φυσικούς πόρους ανθεκτικότητας και αυξάνει την έκθεση σε ψυχοκοινωνικούς κινδύνους, Kruk 2012, Warshak 2015.
Η έγκαιρη αναγνώριση και η στοχευμένη παρέμβαση μειώνουν τη βλάβη. Προγράμματα σταδιακής επανασύνδεσης με συμμετοχή ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών και δικαστικών αρχών έχουν δείξει μείωση σύγχυσης και άγχους και βελτίωση της λειτουργικότητας του παιδιού, Warshak 2015. Νεότερα δεδομένα από διαφορετικά δείγματα δείχνουν ότι οι αποξενωτικές συμπεριφορές σχετίζονται με προβλήματα εφηβικής προσαρμογής, αλλά και ότι η στοχευμένη αποκατάσταση δεσμού λειτουργεί προστατευτικά όταν γίνεται με σαφές πρωτόκολλο και εποπτεία, Hine 2025, Wang 2025. Η UNICEF έχει τονίσει ότι η προστασία των δεσμών του παιδιού με τους γονείς του, όπου δεν υφίσταται κίνδυνος, αποτελεί κρίσιμο στοιχείο ευημερίας και εφαρμογής της αρχής του βέλτιστου συμφέροντος.
Κομβικός είναι ο ρόλος της πρώτης γραμμής. Σχολεία και παιδιατρικές υπηρεσίες μπορούν να αναγνωρίσουν πρώιμα σημάδια. Ενδεικτικά αναφέρονται απότομες μεταβολές στη συμπεριφορά, άκαμπτη και γενικευμένη άρνηση επαφής χωρίς ανάλογη αντικειμενική βάση, λόγος του παιδιού που αναπαράγει στερεοτυπικά την απαξίωση του γονέα. Απαιτούνται σαφείς γραμμές παραπομπής προς κοινωνικές υπηρεσίες και όπου χρειάζεται προς εισαγγελικές αρχές. Η έγκαιρη παραπομπή και η ψυχολογική στήριξη ενισχύουν την ανθεκτικότητα και περιορίζουν το αποτύπωμα του τραύματος, Kelly και Johnston 2001, Kruk 2012, Harman και Biringen 2016.
Συνολικά, η γονική αποξένωση δεν είναι διαφορά ενηλίκων. Είναι συνθήκη που πλήττει τον πιο ευάλωτο κρίκο της οικογενειακής αλυσίδας. Η προστασία του παιδιού απαιτεί παιδοκεντρική οπτική, τεκμηριωμένη αξιολόγηση και συντονισμένη δράση των θεσμών. Η κλινική και ερευνητική εμπειρία συγκλίνει σε αυτό το συμπέρασμα, τόσο σε παλαιότερες μελέτες όσο και σε πρόσφατες εργασίες, Baker 2005, Baker και Ben Ami 2011, Kelly και Johnston 2001, Johnston 2003, Harman και Biringen 2016, Kruk 2012, Warshak 2015, Hine 2025, Wang 2025.
Θεσμική προοπτική και πολιτική κατεύθυνση
Η γονική αποξένωση, όπως αναφέρεται σε αυτό το κείμενο, δεν αφορά σε σύνδρομο ούτε σε διαταραχή του παιδιού. Ο όρος Parental Alienation Syndrome προτάθηκε τη δεκαετία του 1980 και δεν έχει αναγνωριστεί στα διαγνωστικά εργαλεία DSM-5 και ICD-11. Είναι αντικείμενο πολυεπιστημονικής σύμπραξης και έρευνας και δεν αποτελεί αντικείμενο συζήτησης εδώ.
Αντιθέτως, εδώ μιλάμε για το κοινωνικό και οικογενειακό φαινόμενο, δηλαδή για τις χειριστικές ή συστηματικές συμπεριφορές ενός γονέα που οδηγούν το παιδί σε απόρριψη ή απομάκρυνση από τον άλλον γονέα. Πρόκειται για υπαρκτό φαινόμενο με κοινωνικές, ψυχολογικές και νομικές συνέπειες, που απαιτεί θεσμική απάντηση.
Διεθνείς πρακτικές που δίνουν κατεύθυνση
Ηνωμένο Βασίλειο: μέσω του οργανισμού CAFCASS εφαρμόζεται το Child Impact Assessment Framework, όπου οι περιπτώσεις resist/refuse και πιθανών αποξενωτικών συμπεριφορών αξιολογούνται δομημένα ως contact problems.
AFCC (ΗΠΑ/διεθνώς): έχει καθιερώσει κατευθυντήριες γραμμές για child custody evaluation και parenting coordination, αποφεύγοντας τον όρο «σύνδρομο» και μιλώντας για alienating behaviours και resist/refuse dynamics.
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2021): καλεί τα κράτη μέλη να μην χρησιμοποιούν το PAS σε δικαστικές διαδικασίες, να μην το αναγνωρίζουν ως διάγνωση, αλλά ταυτόχρονα να αντιμετωπίζουν τις αποξενωτικές πρακτικές ως κοινωνικές συμπεριφορές με βαρύ αντίκτυπο στο παιδί.
Ιταλία: η νομολογία απορρίπτει ρητά το PAS, αλλά επιτρέπει την αξιολόγηση συγκεκριμένων συμπεριφορών που υπονομεύουν τον δεσμό παιδιού–γονέα.
Βραζιλία: έχει θεσπίσει από το 2010 νόμο για την alienação parental, με μέτρα που κυμαίνονται από συστάσεις έως αλλαγή επιμέλειας. Παρότι η προσέγγιση είναι διαφορετική, δείχνει πώς η θεσμική τυποποίηση μπορεί να κινητοποιήσει τα δικαστήρια.
Ισπανία (LO 8/2021): ενσωμάτωσε στα οριζόντια μέτρα κατά της βίας σε βάρος ανηλίκων την υποχρέωση διυπηρεσιακού συντονισμού, ώστε σχολεία, κοινωνικές υπηρεσίες και υγεία να αναγνωρίζουν έγκαιρα συμπεριφορές αποξένωσης.
Τι σημαίνει για την Ελλάδα
Για την Ελλάδα, η θεσμική προοπτική μπορεί να χαραχθεί με πέντε γραμμές.
Εθνικό πρωτόκολλο αξιολόγησης προβλημάτων επαφής, με ενότητα για αποξενωτικές συμπεριφορές, βασισμένο σε εργαλεία τύπου CAFCASS.
Μητρώο πιστοποιημένων πραγματογνωμόνων με εκπαίδευση σε διεθνή πρότυπα (AFCC) και δημόσιο έλεγχο ποιότητας.
Κοινό λεξιλόγιο και ενιαία καταγραφή. Οι υποθέσεις αποξένωσης να αποτυπώνονται σε στατιστικά στοιχεία Δικαιοσύνης, Υγείας και Παιδείας. Αυτό απαιτεί συστηματική συλλογή συγκριτικών δεδομένων, σύμφωνα με κατευθύνσεις της ΕΕ και του ΟΟΣΑ.
Εναρμόνιση με διεθνείς δεσμεύσεις. Η Ελλάδα έχει αποδεχθεί τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΟΗΕ, 1989) και τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (2011). Ωστόσο, η εφαρμογή της τελευταίας εστιάζεται κυρίως στη βία κατά των γυναικών, ενώ παραμελούνται οι πτυχές της που αφορούν τη συνολική προστασία από την ενδοοικογενειακή βία και τα άτομα που η ίδια η Συνθήκη αναγνωρίζει ως θύματα ενδοοικογενειακής βίας, δηλαδή τις γυναίκες, τους άνδρες, τα παιδιά και τους ηλικιωμένους. Η μερική αυτή εφαρμογή αφήνει εκτεθειμένη την αρχή του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, που αποτελεί διεθνώς κατοχυρωμένο δικαίωμα.
Ένταξη της θεσμικής απάντησης στο Εθνικό Σχέδιο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, με πρακτικές δράσεις πρόληψης, υποστήριξης και έγκαιρης παρέμβασης.
Στην ελληνική πραγματικότητα, η θεσμική απάντηση πρέπει να περιλαμβάνει εκπαίδευση δικαστών και κοινωνικών λειτουργών, δημιουργία εξειδικευμένων κέντρων υποστήριξης οικογενειών, καθώς και συστηματική καταγραφή περιστατικών αποξένωσης σε εθνικό επίπεδο. Χωρίς αυτά τα εργαλεία, η όποια νομική ρύθμιση παραμένει γράμμα κενό.
Οδικός χάρτης πολιτικής
Η υλοποίηση χρειάζεται να συνοδεύεται από μετρήσιμους δείκτες:
- Χρόνος πρώτης ανταπόκρισης υπηρεσιών.
- Ποσοστό υποθέσεων με σχέδιο αποκατάστασης επαφής.
- Μέσος χρόνος ολοκλήρωσης σταδιακής επανασύνδεσης.
- Δείκτες ευημερίας παιδιού στους 6 και 12 μήνες.
Η ουσία είναι ότι το φαινόμενο πρέπει να αναγνωριστεί όχι ως διαταραχή, αλλά ως κοινωνικό ζήτημα που χρειάζεται πολιτική βούληση και συνεκτική θεσμική απάντηση. Η προστασία του παιδιού πρέπει να αποτελεί ύψιστη προτεραιότητα κάθε πολιτικής και θεσμικής παρέμβασης.
Δεοντολογία ειδικών
Οι ειδικοί που εμπλέκονται σε υποθέσεις γονικής αποξένωσης οφείλουν να ακολουθούν αρχές δεοντολογίας όπως: ελαχιστοποίηση προκατάληψης, αποφυγή σύγκρουσης συμφερόντων, διαφάνεια στη μεθοδολογία, τεκμηριωμένες γνωματεύσεις, πρόσβαση των μερών σε συνοπτική επεξήγηση, σαφή ενημέρωση και συναίνεση όπου απαιτείται.
Έκκληση για ελληνικά δεδομένα
Απαιτούνται συστηματικά ελληνικά δεδομένα. Χρειάζεται πανεθνική καταγραφή περιστατικών και ανάπτυξη ανοιχτών συνόλων δεδομένων για ερευνητικούς σκοπούς, με απόλυτη προστασία προσωπικών πληροφοριών.
Συμπέρασμα
Ο άξονας παραμένει σταθερός. Η γονική αποξένωση είναι ένα υπαρκτό φαινόμενο, με ανεπαρκή ενημέρωση και ανάγκη θεσμικής απάντησης που προστατεύει το παιδί.
Η ελληνική κοινωνία δεν ενημερώνεται επαρκώς για τη γονική αποξένωση, παρότι επηρεάζει χιλιάδες οικογένειες και κυρίως την ψυχοσυναισθηματική ισορροπία των παιδιών. Η μέχρι σήμερα περιορισμένη κάλυψη από τα ΜΜΕ και η ελλιπής θεσμική μέριμνα δείχνουν ότι το φαινόμενο αντιμετωπίζεται αποσπασματικά.
Η διεθνής εμπειρία καταδεικνύει ότι η θεσμική αναγνώριση, η διαμόρφωση κοινών πρωτοκόλλων αξιολόγησης, η εκπαίδευση των επαγγελματιών και η συνεργασία μεταξύ δικαιοσύνης, παιδείας και υγείας είναι απαραίτητες για την πρόληψη και την έγκαιρη παρέμβαση. Το Child Impact Assessment Framework του CAFCASS στο Ηνωμένο Βασίλειο και οι κατευθυντήριες γραμμές του AFCC δείχνουν τον δρόμο για τεκμηριωμένες πρακτικές που βάζουν το παιδί στο επίκεντρο. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ (1989) ορίζει ρητά ότι σε κάθε απόφαση που αφορά ανήλικο, το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού αποτελεί πρωταρχική μέριμνα.
Η Ελλάδα οφείλει να μετατρέψει αυτές τις αρχές σε πράξη, να θεσπίσει σαφή πρωτόκολλα και να διασφαλίσει ότι οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται με αποσπασματικά κριτήρια αλλά με βάση ενιαίο πλαίσιο προστασίας.
Σύνοψη
Η γονική αποξένωση στην Ελλάδα παραμένει ένα υπαρκτό φαινόμενο με σοβαρές συνέπειες για τα παιδιά, αλλά με ανεπαρκή θεσμική και κοινωνική αντιμετώπιση. Παρά τον Ν. 4800/2021, που εισήγαγε την κοινή γονική μέριμνα και το τεκμήριο επικοινωνίας, η εφαρμογή του συναντά εμπόδια λόγω ελλιπούς επιμόρφωσης επαγγελματιών και αποσπασματικής δικαστικής πρακτικής. Το φαινόμενο συγχέεται συχνά με παρακώλυση επικοινωνίας ή δικαιολογημένη αποφυγή, κάτι που δημιουργεί επιπλέον ασάφεια στον δημόσιο διάλογο.
Η διεθνής βιβλιογραφία καταδεικνύει ότι η γονική αποξένωση δεν αποτελεί διαγνωστική κατηγορία, αλλά κοινωνικό και οικογενειακό φαινόμενο που υπονομεύει τον δεσμό παιδιού–γονέα. Μελέτες σε διάφορες χώρες αναδεικνύουν τις ψυχοσυναισθηματικές επιπτώσεις και την ανάγκη για πολυεπίπεδη παρέμβαση. Στην Ελλάδα, η σχετική επιστημονική συζήτηση παραμένει περιορισμένη, ενώ η εικόνα που παρουσιάζουν τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι συχνά αποσπασματική, φορτισμένη ή παραπλανητική, με αποτέλεσμα περισσότερη σύγχυση παρά ενημέρωση.
Η αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτεί παιδοκεντρική οπτική, θεσμική θωράκιση και συνεργασία των φορέων Δικαιοσύνης, Παιδείας και Υγείας. Διεθνείς πρακτικές, όπως το Child Impact Assessment Framework του CAFCASS στο Ηνωμένο Βασίλειο και οι κατευθυντήριες γραμμές του AFCC, δείχνουν ότι η αξιολόγηση και η παρέμβαση χρειάζονται κοινά πρωτόκολλα και εξειδικευμένους επαγγελματίες. Το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού, όπως κατοχυρώνεται από τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΟΗΕ, 1989), πρέπει να αποτελεί τον αδιαπραγμάτευτο οδηγό κάθε πολιτικής και κοινωνικής πρακτικής.
Βιβλιογραφία
Νομοθεσία και Θεσμικά Κείμενα
Council of Europe. (2011). Istanbul Convention – Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence. coe.int/en/web/istanbul-convention
Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. (2021). Νόμος 4800/2021, ΦΕΚ Α 81/21-5-2021. dsanet.gr/Epikairothta/Nomothesia/4800_2021.htm
United Nations. (1989). Convention on the Rights of the Child. ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-rights-child
Αστικός Κώδικας, άρθρα 1520, 1532. lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/astikos-kodikas
Επιστημονικές Πηγές
Aharon, I., et al. (2025). Parental alienation in childhood and its impact on adult life satisfaction: A mediating model. Current Psychology. doi.org/10.1007/s12144-025-08011-7
Baker, A. J. L. (2005). The long-term effects of parental alienation on adult children: A qualitative research study. American Journal of Family Therapy, 33(4), 289–302. doi.org/10.1080/01926180590962129
Baker, A. J. L., & Ben-Ami, N. (2011). To turn a child against a parent is to turn a child against himself: The long-term implications of parental alienation. Journal of Divorce & Remarriage, 52(7), 472–489. doi.org/10.1080/10502556.2011.609424
Baron-Cohen, S. (2003). The essential difference: Men, women and the extreme male brain. Penguin.
Braver, S. L., & O’Connell, D. (1998). Divorced dads: Shattering the myths. Tarcher/Putnam.
Cahill, L. (2006). Why sex matters for neuroscience. Nature Reviews Neuroscience, 7(6), 477–484. doi.org/10.1038/nrn1909
Δεληγιάννη-Κουϊμτζή, Β., & Σακκά, Δ. (2004). Φύλο και εκπαίδευση: Κοινωνικοί και πολιτισμικοί ρόλοι. Τυπωθήτω.
Eurochild. (2023). Growing up in lockdown: Europe’s children in the COVID-19 crisis. eurochild.org/resource/growing-up-in-lockdown/
Φραγκουδάκη, Α. (2007). Η γλώσσα και το έθνος. Αλεξάνδρεια.
Harman, J. J., & Biringen, Z. (2016). Parental alienation: The impact on children and clinical implications. Journal of Child Custody, 13(2–3), 134–155. doi.org/10.1080/15379418.2016.1217755
Harman, J. J., Kruk, E., & Hines, D. A. (2018). Parental alienating behaviors: An unacknowledged form of family violence. Psychological Bulletin, 144(12), 1275–1299. doi.org/10.1037/bul0000175
Hine, B., Harman, J., Leder-Elder, S., & Bates, E. A. (2025). Examining the prevalence and impact of parental alienating behaviors. Journal of Family Violence. doi.org/10.1007/s10896-025-00910-4
Johnston, J. R. (2003). Parental alignments and alienation: Implications for therapeutic intervention in custody cases. Family Court Review, 41(3), 307–315. doi.org/10.1177/1531244503041003006
Kelly, J. B., & Johnston, J. R. (2001). The alienated child: A reformulation of parental alienation syndrome. Family Court Review, 39(3), 249–266. doi.org/10.1111/j.1741-1617.2001.tb00609.x
Kruk, E. (2012). Divorced fathers: Children’s needs and parental responsibilities. Fernwood.
Liu, C., et al. (2025). The dynamic mechanisms of parental alienation and social adaptation. International Journal of Adolescence and Youth, 30(2), 215–232. doi.org/10.1080/02673843.2025.2526460
Rautio, S. (2025). Interventions in high-conflict divorces/separations from the perspective of social workers: Implications for parental alienation cases. Journal of Family Trauma, Child Custody & Child Development, 22(1), 55–73. doi.org/10.1080/28375300.2025.2533679
Springer Publishing. (2025). The scientific rigor of parental alienation studies. Parental Alienation. connect.springerpub.com/content/sgrpa/early/2025/07/29/PA-2024-0045.full.pdf
Taylor, S. E., Klein, L. C., Lewis, B. P., Gruenewald, T. L., Gurung, R. A., & Updegraff, J. A. (2000). Biobehavioral responses to stress in females: Tend-and-befriend, not fight-or-flight. Psychological Review, 107(3), 411–429. doi.org/10.1037/0033-295X.107.3.411
UNICEF. (2023). Child protection. unicef.org/protection
Δευτερογενείς Πηγές / ΜΜΕ
ΕΡΤ News. (12 Μαΐου 2025). Παρουσίαση βιβλίου «Μπαμπά, σου λείπω;». ertnews.gr/perifereiakoi-stathmoi/patras/patras-parousiasi-vivliou-me-aformi-ti-goniki-apoksenosi
Newsbeast. (17–22 Ιουλίου 2025). Σειρά ρεπορτάζ για επιμέλειες στην Αγία Παρασκευή. newsbeast.gr/greece/arthro/10477357/ti-tha-ginoun-ta-dyo-paidia-tou-polonou-pou-skotose-tin-syzugo-tou-stin-agia-paraskevi
Newsbomb. (25 Απριλίου 2025). Η νέα μάστιγα της κοινωνίας: Η γονική αποξένωση. newsbomb.gr/ellada/story/1644130/i-nea-mastiga-tis-koinonias-i-goniki-apoksenosi-pou-kanei-ta-paidia-mas-orfana
Newsbomb. (20 Ιουλίου 2025). Ίσως έχουμε την πρώτη δολοφονία στο πλαίσιο γονικής αποξένωσης. newsbomb.gr/ellada/story/1665932/agia-paraskevi-isos-exoume-tin-proti-dolofonia-sto-plaisio-gonikis-apoksenosis
Notospress. (25 Απριλίου 2025). Παγκόσμια Ημέρα Γονικής Αποξένωσης: Μια σιωπηλή πληγή. notospress.gr/peloponnisos/story/93471/pagkosmia-imera-gonikis-apoksenosis-mia-siopili-pligi-poy-paramenei-anoihti