Οι νέες μητέρες αισθάνονται μεγάλη πίεση να αναπτύξουν μαγικά ένα «μητρικό ένστικτο» που θα τους επιτρέπει να γνωρίζουν πάντα τι είναι σωστό να κάνουν με τα μωρά τους αλλά και αργότερα με τα παιδιά τους. Τι λέει η επιστήμη για αυτό;
Της Άννας Δάλλα
Υπάρχει πράγματι το μητρικό ένστικτο;
Οι περισσότερες μητέρες έχουμε την εντύπωση ότι όλοι περιμένουν από εμάς να γνωρίζουμε πώς θα πρέπει να φροντίζουμε τα παιδιά μας χάρη στο περιβόητο μητρικό ένστικτο, που υπάρχει κάπου βαθιά μέσα μας – προσδοκία που σε έναν βαθμό ευθύνεται για τις ενοχές μας όταν δεν ξέρουμε πώς να αντιμετωπίσουμε όσα προκύπτουν με τα παιδιά μας. Η αλήθεια είναι ότι η φύση ως ένα σημείο έχει προνοήσει, καθώς το σώμα μας απελευθερώνει ωκυτοκίνη και προλακτίνη για να μας βοηθήσει να δεθούμε με το παιδί μας. Υπάρχει όμως πράγματι το μητρικό ένστικτο; Πολλοί επιστήμονες εξηγούν ότι το να θεωρούμε κάτι τέτοιο δεδομένο αποσπά την προσοχή και την αφοσίωση που απαιτούνται για να γνωρίσει μια μητέρα το μωρό της και να μάθει πώς επικοινωνεί το ίδιο τις ανάγκες του, γνώση που θα τη βοηθήσει να νιώθει ασφαλής ώστε να εμπιστευτεί τελικά το ένστικτό της.
Πώς επηρεάζονται οι άνδρες
Από τα μέσα έως τα τέλη του 20ού αιώνα, οι φεμινίστριες υποστήριζαν ότι η έννοια του μητρικού ενστίκτου είχε χρησιμοποιηθεί ως μέσο για να εμποδίσει τις γυναίκες να προχωρήσουν στην καριέρα τους και να τις κάνει να αισθάνονται ένοχες που περνούσαν χρόνο μακριά από τα μωρά τους. Η πεποίθηση και το στερεότυπο ότι οι μανάδες είναι εκείνες που έχουν τη φυσική τάση και υποχρέωση να φροντίζουν τα παιδιά τους πάντως δεν έχει χαθεί. Αυτό προκαλεί πίεση τόσο στις γυναίκες –που είναι σύνηθες να έχουν ενοχές αλλά και στρες, υπό το βάρος της ευθύνης και της πεποίθησης ότι πρέπει να ξέρουν τα πάντα γύρω από το μεγάλωμα των παιδιών τους– όσο και στους άνδρες, που συχνά αισθάνονται λιγότερο ικανοί και «προικισμένοι» από τη φύση ώστε να αναλάβουν τη φροντίδα των παιδιών τους.
Τι λέει η επιστήμη;
Έρευνες σχετικά με τον γυναικείο εγκέφαλο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και μετά τον τοκετό έχουν διαπιστώσει ότι συμβαίνουν σημαντικές προσαρμογές και αλλαγές τη συγκεκριμένη περίοδο. Και ότι αυτό που παραδοσιακά ονομάζουμε «μητρικό ένστικτο» είναι στην πραγματικότητα μια μητρική νευροπλαστικότητα, μια αξιοσημείωτη, επίκτητη, προσαρμοστική μεταμόρφωση που εξελίσσεται τόσο μέσω της βιολογίας όσο και της εμπειρίας. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο «Nature Neuroscience» το 2017 διαπίστωσε μείωση του όγκου της φαιάς ουσίας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η οποία, σύμφωνα με τους συγγραφείς της, αποτελεί μια προσαρμοστική διαδικασία που βοηθά τη μητέρα να δημιουργήσει δεσμό με το παιδί της. Οι ειδικοί παρατήρησαν αλλαγές κυρίως στα μέρη του εγκεφάλου που σχετίζονται με λειτουργίες όπως η ανάγνωση των επιθυμιών και των προθέσεων των άλλων από τα πρόσωπα και τις ενέργειές τους. Διαπίστωσαν μάλιστα ότι αυτές οι αλλαγές διήρκεσαν τουλάχιστον δύο χρόνια μετά τη γέννηση τους μωρού τους. Και άλλες μελέτες όμως έχουν επίσης διαπιστώσει αλλαγές στη νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου της μητέρας. Μια μελέτη του 2019 από το περιοδικό «Archives of Women’s Mental Health» αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και μετά τον τοκετό «συμβαίνουν δυναμικές δομικές και λειτουργικές αλλαγές που συνοδεύουν θεμελιώδεις συμπεριφορικές προσαρμογές, ωθώντας τη γυναίκα να εξελιχθεί από ένα άτομο με αυτοκατευθυνόμενες ανάγκες σε ένα άτομο υπεύθυνο για τη φροντίδα μιας άλλης ζωής». Αυτό δείχνει ότι ο εγκέφαλός μας θα μπορούσε να περιγραφεί ως «επαναπρογραμματιζόμενος», αντί για προγραμματισμένος να φροντίσει. Και η έρευνα δείχνει ότι αυτές οι προσαρμογές δεν περιορίζονται στις μητέρες, αλλά αναμένεται να συμβούν σε όποιον είναι ο κύριος φροντιστής του παιδιού. Επίσης, μια μελέτη του 2024 στο «Social Science & Medicine» εξέτασε σε 75 νέες μητέρες τον δεσμό με το παιδί τους και δεν βρήκε στοιχεία που να στηρίζουν την ιδέα ότι οι γυναίκες έχουν ένα έμφυτο μητρικό ένστικτο. Αντίθετα, διαπίστωσε ότι οι γυναίκες ανέπτυξαν ένα ένστικτο να φροντίζουν μέσω επαναλαμβανόμενων αλληλεπιδράσεων με το μωρό τους, και ότι ο δεσμός μεταξύ τους γινόταν ισχυρότερος καθώς οι μητέρες ένιωθαν πιο σίγουρες. Αν και η πίστη σε ένα καθολικό μητρικό ένστικτο είναι βαθιά ριζωμένη, τόσο οι νευροεπιστήμες όσο και η Ψυχολογία υποδηλώνουν πλέον ότι αυτό που περιγράφουμε ως ένστικτο είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα της προσαρμογής του εγκεφάλου, της ορμονικής αλλαγής και της μάθησης που βασίζεται στην εμπειρία μετά τον τοκετό και όχι ένα έμφυτο, αυτόματο χαρακτηριστικό.
Συγχρονισμός μητέρας και μωρού
Κάποιοι επιστήμονες μιλάνε για τον «συγχρονισμό» της μητέρας με το παιδί της, που περιγράφει το πώς εκείνη γνωρίζει τι χρειάζεται και ανταποκρίνεται σε αυτή την ανάγκη του. Έτσι, είναι πολλοί οι παράγοντες που παίζουν ρόλο –ξεπερνώντας κατά πολύ τις ορμόνες και τη βιολογία–, όπως το περιβάλλον γύρω από τη μητέρα, το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο, η συναισθηματική ευημερία της και η προσωπική ιστορία της. Έτσι, η μητρότητα μπορεί να γίνει αντιληπτή ως μια μορφή συναισθηματικής συντονισμένης σχέσης. Άλλωστε, κάθε αλληλεπίδραση με ένα μωρό ενισχύει τα νευρωνικά κυκλώματα που υποστηρίζουν τη φροντίδα, την ενσυναίσθηση και τον συναισθηματικό δεσμό. Αυτό σημαίνει ότι τα δίκτυα υποστήριξης, η επαρκής ανάπαυση και η συναισθηματική επικύρωση δεν είναι πολυτέλειες, αλλά νευροβιολογικές ανάγκες για την ευημερία της μητέρας.
Βιβλιογραφία
Jodi Pawluski, Mommy brain: Discover the Amazing Power of the Maternal Brain , Demeter Press, 2024