Η θέση των παιδοψυχολόγων σχετικά με την ακρόαση ανηλίκων στο δικαστήριο σε περίπτωση διαζυγίου

Οι παιδοψυχολόγοι συμφωνούν ότι η άμεση ακρόαση ενός ανηλίκου σε δικαστική αίθουσα κατά τη διαδικασία διαζυγίου πρέπει να αποφεύγεται, καθώς μπορεί να προκαλέσει σημαντική ψυχολογική επιβάρυνση. Η παρουσία στο δικαστήριο συχνά δημιουργεί άγχος, φόβο, σύγκρουση πίστης προς τους γονείς και την αίσθηση ότι το παιδί πρέπει να «διαλέξει πλευρά».

Αντί της τυπικής δικαστικής εξέτασης, οι ειδικοί προτείνουν η άποψη του παιδιού να συλλέγεται από ειδικά εκπαιδευμένους ψυχολόγους ή παιδοψυχιάτρους, σε κατάλληλο και φιλικό περιβάλλον. Η διαδικασία γίνεται με μη κατευθυντικές ερωτήσεις, μέσα από παιχνίδι, σχέδιο και συζήτηση, ώστε να αξιολογηθούν η ωριμότητα, τα συναισθήματα και το πραγματικό βίωμα του παιδιού, χωρίς ψυχολογική πίεση.

Νομικά, η ελληνική έννομη τάξη, σε συμφωνία με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, αναγνωρίζει το δικαίωμα του παιδιού να εκφράσει άποψη. Ωστόσο, προκρίνεται η αξιοποίηση ψυχολογικής πραγματογνωμοσύνης και κοινωνικών ερευνών αντί της φυσικής παρουσίας του παιδιού στο δικαστήριο. Ο δικαστής μπορεί να προχωρήσει σε άμεση ακρόαση μόνο όταν κρίνεται απολύτως απαραίτητο και σε συνθήκες που προστατεύουν το παιδί από αντιπαράθεση και πίεση.

Διεθνή πρότυπα (ΟΗΕ, Συμβούλιο της Ευρώπης, ΕΔΔΑ) υποστηρίζουν ότι το παιδί πρέπει να έχει «φωνή χωρίς βάρος» (“voice, not a burden”). Συνεπώς, η ακρόασή του πρέπει να γίνεται με τρόπο ασφαλή, επιστημονικά τεκμηριωμένο και χωρίς να το τοποθετεί στη θέση του αποφασίζοντος.

Σύμφωνα με την Καθηγήτρια Εγκληματολογικής Ψυχολογίας Θεμελή Όλγα, η ακρόαση ανηλίκων σε δικαστικές υποθέσεις – ιδίως σε περιπτώσεις διαζυγίου και επιμέλειας – αποτελεί ένα σύνθετο ζήτημα, όπου η νομική πρακτική, η ψυχολογική φροντίδα και η προστασία του ανήλικου τέμνονται. Η ανάγκη να ακουστεί η φωνή του παιδιού συγκρούεται με τον κίνδυνο ψυχολογικής επιβάρυνσης και τραυματισμού, εάν η διαδικασία διεξαχθεί χωρίς κατάλληλη προσοχή. Εδώ, η συμβολή της παιδοψυχολογίας είναι καθοριστική.

Σε υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας, οι παιδοψυχολόγοι συμφωνούν ότι η διερεύνηση της φωνής του παιδιού είναι απαραίτητη, καθώς το παιδί μπορεί να είναι μάρτυρας ή θύμα. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν προκρίνεται η απευθείας εξέταση στο δικαστήριο, αλλά η χρήση ειδικών πρωτοκόλλων (όπως το forensic interview) σε κατάλληλα σεταρισμένο και παιδοκεντρικό πλαίσιο.

 

Η Όλγα Χ. Θεμελή, καθηγήτρια Εγκληματολογικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, έχει εξειδικευτεί στη δικανική εξέταση ανηλίκων μαρτύρων ή θυμάτων, ιδίως σε περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης.  Στα έργα της υπογραμμίζει: 

1. Τον κίνδυνο επανατραυμάτισης αν η κατάθεση δεν γίνει σωστά. 
2. Την ανάγκη περιορισμού των καταθέσεων, ώστε το ανήλικο να καταθέσει μόνο μία φορά, σε ειδικό, φιλικό περιβάλλον και όχι μέσω παραδοσιακής δικαστικής μαρτυρίας. 
3. Την εφαρμογή δομημένων, επιστημονικών πρωτοκόλλων κατά τη λήψη κατάθεσης: χρήση τεχνικών που σέβονται την ανάπτυξη, την ηλικία και τη συναισθηματική κατάσταση του παιδιού. 
4. Την αξία της εκπαίδευσης επαγγελματιών (δικαστών, εισαγγελέων, ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών) στη «φιλική προς το παιδί δικαιοσύνη». 
5. Την κριτική για την υφιστάμενη κατάσταση στην Ελλάδα, όπου, όπως σημειώνει, η διαχείριση ανηλίκων θυμάτων είναι «αναχρονιστική» και δεν ακολουθεί πάντα διεθνή πρότυπα φιλικής δικαιοσύνης.

Η προσέγγιση της Θεμελή επιβεβαιώνει την άποψη των παιδοψυχολόγων ότι η κατάθεση από ειδικό (και όχι στο δικαστήριο) είναι προτιμότερη, για λόγους προστασίας της ψυχικής υγείας του παιδιού. Η ανάγκη να υπάρξει μία μόνο κατάθεση μειώνει το φορτίο και τον κίνδυνο retraumatization — κάτι που πολλοί παιδοψυχολόγοι υποστηρίζουν για υποθέσεις επιμέλειας / διαζυγίου. Η χρήση δομημένων πρωτοκόλλων και τεχνικών που σέβονται την ηλικία και ανάπτυξη είναι ακριβώς αυτή η παιδοκεντρική προσέγγιση που οι ειδικοί θεωρούν ουσιώδη. Η εκπαίδευση των επαγγελματιών της δικαιοσύνης στη φιλική προς το παιδί δικαιοσύνη είναι βασική, όπως ζητούν παιδοψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί και διεθνή πρότυπα (ΟΗΕ, Συμβούλιο της Ευρώπης κ.λπ.).

Με βάση τις αρχές της Θεμελή, σε περίπτωση διαζυγίου:

1. Αν ζητείται η άποψη του παιδιού, θα ήταν προτιμότερο να μην καλείται στο δικαστήριο σε κανονική μαρτυρική διαδικασία αλλά να υποβαθμιστεί η «μαρτυρία» σε συνέντευξη από εξειδικευμένο ψυχολόγο / παιδοψυχολόγο.
2. Πριν από τη συνέντευξη, πρέπει να αξιολογείται η ωριμότητα του παιδιού — όχι μόνο γνωστικά, αλλά και συναισθηματικά — ώστε να αποφασιστεί αν μπορεί να συμμετάσχει με ασφάλεια.
3. Η συνέντευξη να γίνεται σε περιβάλλον φιλικό, ασφαλές και μη δικαστικό, όπου το παιδί αισθάνεται λιγότερη πίεση.
4. Να χρησιμοποιούνται «μη κατευθυντικές» τεχνικές, όπως ερωτήσεις ανοιχτού τύπου, χρήση παιχνιδιού, ζωγραφικής, αφήγησης, ώστε να εκφράσει συναισθήματα και εμπειρίες.
5. Μετά τη συνέντευξη, ο παιδοψυχολόγος / ειδικός συντάσσει έκθεση / γνωμάτευση. Το δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη αυτή τη γνωμάτευση, αξιολογεί τι είναι προς το συμφέρον του παιδιού, χωρίς να θέτει το παιδί υπό πίεση να «διαλέξει» έναν γονιό.
6. Το δικαστήριο και οι δικαστές πρέπει να έχουν κατάρτιση σε «δικαιοσύνη φιλική προς τα παιδιά», έτσι ώστε να κατανοούν τις ψυχολογικές ανάγκες των ανηλίκων και να μην τους υποβάλλουν σε διαδικασίες που μπορεί να τους βλάψουν.

Υπογραμμίζει δε ότι σε υποθέσεις διαζυγίου, οι γονείς μπορεί να επιδιώξουν την άμεση ακρόαση στο δικαστήριο – για να «δείξουν» ότι είναι κοντά στο παιδί ή για νομικά πλεονεκτήματα. Η θέση της Θεμελή απαιτεί αλλαγή νοοτροπίας, ώστε να καθίσταται προτεραιότητα η προστασία του παιδιού και όχι η νομική στρατηγική.

 

Επιγραμματικά:

1. Προστασία του παιδιού από ψυχολογική επιβάρυνση

Οι ειδικοί θεωρούν ότι το παιδί δεν πρέπει να εκτίθεται σε τυπική δικαστική διαδικασία, γιατί κάτι τέτοιο μπορεί:

• να εντείνει το άγχος και την ψυχολογική πίεση,
• να δημιουργήσει σύγκρουση πίστης (loyalty conflict) προς τους γονείς,
• να το κάνει να νιώσει υπεύθυνο για την τελική απόφαση,
• να αφήσει μακροχρόνιες συνέπειες στην ψυχική του υγεία.

 

2. Προτείνεται: Εξειδικευμένη συνέντευξη από ειδικούς

Αν είναι απαραίτητο να ληφθεί υπόψη η γνώμη του παιδιού, οι παιδοψυχολόγοι τονίζουν ότι:

✔ Η ακρόαση πρέπει να γίνεται εκτός δικαστηρίου,

✔ από ειδικά εκπαιδευμένο ψυχολόγο ή παιδοψυχίατρο,

✔ σε κατάλληλο, ασφαλές περιβάλλον,

✔ με εργαλεία και τεχνικές προσαρμοσμένες στην ηλικία του παιδιού.

Ο ειδικός στη συνέχεια συντάσσει γνωμάτευση προς το δικαστήριο ή το κοινωνικό λειτουργό.

Οι παιδοψυχολόγοι υπογραμμίζουν ότι:

• Τα παιδιά συχνά λένε αυτό που πιστεύουν ότι θέλει να ακούσει ο γονιός.
• Επηρεάζονται εύκολα από πίεση, φόβο ή ενοχές.
• Μπορεί να μην έχουν τη γνωστική ωριμότητα για να εκφράσουν σταθερή προτίμηση.
• Η κατάθεσή τους μπορεί να ταμπουρώσει συναισθηματικά τις σχέσεις με τον γονέα που δεν επιλέγουν.

Στόχος σύμφωνα με τους παιδοψυχολόγους πρέπει να είναι (α) η Προάσπιση του συμφέροντος του παιδιού, (β) η αποφυγή ψυχικής βλάβης και (γ) η εξασφάλιση ότι η φωνή του παιδιού ακούγεται με τρόπο ασφαλή και επιστημονικά έγκυρο.

Οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι:

1. Η απευθείας ακρόαση του ανηλίκου στο δικαστήριο πρέπει να αποφεύγεται, γιατί:

• το παιδί κινδυνεύει να βιώσει έντονο άγχος, ενοχές και συναισθηματική σύγκρουση,
• μπορεί να νιώσει ότι “πρέπει να διαλέξει γονέα”,
• η ίδια η δικαστική διαδικασία έχει ενδογενή στοιχεία τραυματικότητας.

2. Το παιδί πρέπει να ακούγεται, αλλά μέσω ειδικών (παιδοψυχολόγου, κοινωνικού λειτουργού, πραγματογνώμονα) και όχι απευθείας από τον δικαστή, ώστε:

• να προστατεύεται η ψυχική του υγεία,
• να αξιολογείται σωστά η ωριμότητα, οι πιέσεις και η γνησιότητα της άποψης,
• να μειώνεται η πιθανότητα χειραγώγησης.

3. Σε υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας:

• Συχνά κρίνεται αναγκαίο να διερευνηθεί η φωνή του παιδιού πιο άμεσα.
• Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ακρόαση μέσα στο δικαστήριο, αλλά συνήθως:

– σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο,

– από εξειδικευμένο προσωπικό,

– με κατάλληλη μεθοδολογία (π.χ. forensic interview).

Επομένως, η άποψη των παιδοψυχολόγων είναι ότι η ακρόαση πρέπει να αποφεύγεται σε απευθείας δικαστικό περιβάλλον. Ειδικά σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να κριθεί απαραίτητη η διερεύνηση της γνώμης και εμπειρίας του παιδιού, αλλά αυτό ιδανικά δεν γίνεται στην αίθουσα του δικαστηρίου, αλλά μέσω κατάλληλων ειδικών διαδικασιών.

 

3. Νομικό πλαίσιο

3.1 Σε εθνικό επίπεδο

Στην Ελλάδα η θέση του νομοθέτη τα τελευταία χρόνια έχει ευθυγραμμιστεί με τις παιδοψυχολογικές αρχές:  Το παιδί έχει δικαίωμα να ακουστεί. Σύμφωνα με τον Αστικό Κώδικα και τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (άρθρο 12), το παιδί έχει δικαίωμα να εκφράσει άποψη αν έχει επαρκή ωριμότητα.

Η ακρόαση γίνεται κατά κανόνα από τον δικαστή, αλλά σε ήπιο, ανεπίσημο πλαίσιο, όπου μπορεί να καλέσει το παιδί για ακρόαση χωρίς τη χρήση της επίσημης διαδικασίας μαρτυρίας, ήτοι σε ειδικό χώρο, χωρίς την παρουσία γονέων, χωρίς διατύπωση όρκου και χωρίς αντιπαράθεση.

Η ακρόαση από τον δικαστή πραγματοποιείται μόνο όταν κρίνεται απαραίτητο και προτιμάται η γνωμοδότηση ειδικού ψυχικής υγείας. Ο δικαστής μπορεί να ζητήσει πραγματογνωμοσύνη παιδοψυχολόγου/παιδοψυχιάτρου ή κοινωνική έρευνα από κοινωνικό λειτουργό. Ο ειδικός επικοινωνεί με το παιδί, αξιολογεί τη συναισθηματική του κατάσταση και υποβάλλει έκθεση. Αυτή η διαδικασία προτείνεται, καθώς είναι λιγότερο τραυματική για το παιδί.

Οι παιδοψυχολόγοι χρησιμοποιούν τεχνικές που προσαρμόζονται στην ηλικία και τη συναισθηματική κατάσταση του παιδιού. Στόχος της συνάντησης είναι να διαγνωστεί πως το παιδί πώς βιώνει την κατάσταση, όχι να «διαλέξει γονιό». Η προσέγγιση οφείλει να γίνεται (α) σε ειδικό, φιλικό χώρο παιχνιδιού, (β) με ανοιχτές, μη καθοδηγητικές ερωτήσεις, (γ) με παρατήρηση συμπεριφοράς, ζωγραφιάς, παιχνιδιού, και (δ) με διακριτό έλεγχο για πιθανή χειραγώγηση από γονείς.

Στη συνέντευξη δεν ζητείται από το παιδί να πάρει θέση, αλλά να εκφράσει συναισθήματα, φόβους, καθημερινές ανάγκες. Ο ειδικός αξιολογεί (α) το επίπεδο ωριμότητας, (β) τυχόν άγχος/πίεση, (γ) ενδείξεις γονικής αποξένωσης, και (δ)πραγματικές ανάγκες και δεσμούς του παιδιού.

3.2 Διεθνή πρότυπα (ΟΗΕ, Συμβούλιο της Ευρώπης)

ΟΗΕ – Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (άρθρο 12): Το παιδί έχει δικαίωμα να εκφράσει άποψη. Η άποψη πρέπει να σταθμίζεται ανάλογα με την ηλικία και ωριμότητά του. Ο τρόπος ακρόασης πρέπει να είναι ασφαλής και προστατευμένος.

Κατευθυντήριες Γραμμές Συμβουλίου της Ευρώπης (2010):  Η άμεση ακρόαση από δικαστή είναι η έσχατη λύση. Πρέπει να προηγείται συνέντευξη από ειδικούς. Το παιδί δεν πρέπει να ρωτάται να επιλέξει γονέα. Απαγορεύεται η έκθεση του παιδιού σε δικαστική αντιπαράθεση.

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ): Το ΕΔΔΑ επισημαίνει ότι κράτη πρέπει να εξασφαλίζουν ότι το παιδί έχει “voice, but not a burden” (να ακούγεται χωρίς να επιβαρύνεται), να αξιολογούν την άποψή του μέσω παιδοψυχολόγων, και να προλαμβάνουν την ψυχική επιβάρυνση από τις διαδικασίες.

 

4. Συμπέρασμα

Οι παιδοψυχολόγοι και τα διεθνή πρότυπα συμφωνούν σε τρεις βασικές αρχές:

1. Το παιδί πρέπει να ακούγεται, αλλά με τρόπο που να μην τραυματίζεται.
2. Η ακρόαση από ειδικό ψυχικής υγείας είναι προτιμότερη από την ακρόαση στο δικαστήριο.
3. Ο ρόλος του παιδιού δεν είναι να αποφασίσει τον γονέα, αλλά να εκφράσει ανάγκες και συναισθήματα.

 

5. Βιβλιογραφία

Ελληνική:

1. Παπαστεργίου, Γ. (2020). Η ακρόαση του ανηλίκου στο οικογενειακό δίκαιο. Εκδόσεις Σάκκουλα.
2. Μανωλεδάκης, Ι. (1998). Οικογενειακό Δίκαιο. Εκδόσεις Σάκκουλα.
3. Κατάκη, Μ. (2004). Οικογένεια σε κρίση: Σύγχρονες προσεγγίσεις της οικογενειακής θεραπείας. Εκδόσεις Καστανιώτη.
4. Τσιάντης, Ι. (1994). Παιδοψυχιατρική. Εκδόσεις Βήτα.
5. Σιδέρης, Α. (2011). Ψυχολογική αξιολόγηση του παιδιού σε δικαστικό πλαίσιο. Εκδόσεις Τόπος.
6. Θεμελή, Όλγα Χ. (2014). Τα παιδία καταθέτει. Η δικανική εξέταση ανηλίκων μαρτύρων, θυμάτων σεξουαλικής κακοποίησης. Εκδόσεις Τόπος.
7. Θεμελή, Όλγα Χ. «Παιδιά χαμένα στην κατάθεση: Από την αποπλάνηση και τη σεξουαλική κακοποίηση, στη λήψη της δικανικής συνέντευξης και την επαναθυματοποίηση». Εκδόσεις Τόπος

Διεθνής:

1. United Nations (1989). Convention on the Rights of the Child (Article 12).
2. Council of Europe (2010). Guidelines on Child-Friendly Justice.
3. Bala, N., Birnbaum, R. (2016). Listening to Children in Family Justice Processes. Oxford University Press.
4. Cashmore, J., Parkinson, P. (2008). “Why children’s views matter in family law decision-making.” Australian Journal of Family Law.
5. European Court of Human Rights – relevant case law on Article 8 (family life) regarding children’s views.
6. European Court of Human Rights. Νομολογία σχετικά με τα δικαιώματα του παιδιού και την οικογενειακή ζωή.
7. American Psychological Association (APA). (2017). Guidelines for Child Custody Evaluations.
8. UN Committee on the Rights of the Child. General Comment No. 12: The Right of the Child to be Heard.
9. European Network of Ombudspersons for Children (ENOC). Standards for Child-Friendly Justice.