2010 – Κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης για μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη. – Στο Πρόγραμμα του Συμβουλίου της Ευρώπης «Οικοδόμηση μιας Ευρώπης για τα παιδιά, με τα παιδιά» και δεκατρία (13) χρόνια μετά εφαρμόζονται οι κατευθυντήριες οδηγίες στη Χώρα μας; Που είμαστε σήμερα στην Ελλάδα;
Στις 17 Νοεμβρίου 2010 η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης ενέκρινε βασικές κατευθυντήριες οδηγίες για την εμπλοκή των παιδιών στις δικαστικές διαδικασίες των κρατών που έχουν υπογράψει και κυρώσει διατάξεις υπερνομοθετικής ισχύος στο εθνικό νομικό τους σύστημα. Η χώρα μας είναι μια από αυτές τις χώρες. Το ερώτημα που προκύπτει είναι τι έχει κάνει η Ελλάδα έκτοτε; Δεκατρία (13) χρόνια μετά την ανακοίνωση των κατευθυντήριων γραμμών του Προγράμματος του Συμβουλίου της Ευρώπης «Οικοδόμηση μιας Ευρώπης για τα παιδιά, με τα παιδιά», ας δούμε κάποια βασικά σημεία τα οποία η χώρα μας έχει αποτύχει να ακολουθήσει.
Ειδικότερα ας επιχειρήσουμε σε μια προσέγγιση εστιάζοντας ενδεικτικά σε κάποια σημεία του κειμένου των κατευθυντήριων γραμμών της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης και ας δούμε πως εφαρμόζεται στη χώρα μας σε ότι αφορά στην διαχείριση υποθέσεων οικογενειακού δικαίου:
Ορισμός (βλέπε σελ.17) : «φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη»: τα δικαστικά συστήματα που διασφαλίζουν τον σεβασμό και την ουσιαστική εφαρμογή όλων των δικαιωμάτων των παιδιών στο ύψιστο δυνατό επίπεδο, έχοντας υπόψη τις αρχές που απαριθμούνται ακολούθως και λαμβάνοντας δεόντως υπόψη τον βαθμό ωριμότητας και κατανόησης του παιδιού, καθώς και τις περιστάσεις της εκάστοτε υπόθεσης. … για μια δικαιοσύνη προσβάσιμη, …γρήγορη, … που σέβεται τα δικαιώματά του, … ο δικαίωμα στον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής… – Ισχύει στην Ελλάδα σήμερα;
Μπορεί το παιδί να συμμετέχει στη διαδικασία έκδοσης αποφάσεων οικογενειακού δικαίου σε ένα περιβάλλον όπου του επιτρέπει να εκφράσει ανεπηρέαστο τη θέση του;
Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, όταν ζητείται η γνώμη του παιδιού δεν υπάρχει ούτε ο χώρος ούτε το ανάλογο προσωπικό ως διεπιστημονική ομάδα.
Είναι γρήγορη η διαδικασία;
Κατά μέσο όρο οι αποφάσεις οικογενειακού δικαίου εκδίδονται το συντομότερο, εννέα μήνες μετά το ακροατήριο.
Υπάρχει σήμερα σεβασμός του δικαιώματος του παιδιού στην οικογενειακή ζωή;
Η συνήθης πρακτική των ελληνικών δικαστηρίων οικογενειακού δικαίου, υποχρεώνουν το παιδί να αποχωριστεί τον ένα του γονέα, εφαρμόζοντας το καθεστώς αποκλειστικής επιμέλειας του ενός φροντιστή, δίνοντας του μόνο δικαίωμα περιορισμένης επικοινωνίας με τον έτερο γονέα του (συνήθως 4-5 μέρες ανά μήνα).
Το υπέρτατο συμφέρον του παιδιού (βλέπε σελ. 18) : Παρ.4. «τα κράτη μέλη θα πρέπει, όπου απαιτείται, να καταβάλλουν συντονισμένες προσπάθειες για τη θέσπιση διεπιστημονικών προσεγγίσεων με στόχο την αξιολόγηση του υπέρτατου συμφέροντος των παιδιών στο πλαίσιο διαδικασιών που τα αφορούν άμεσα».
Μέχρι σήμερα η χώρα μας δεν έχει θεσπίσει διαδικασίες που θα διασφαλίζουν ότι θα υπάρχει διεπιστημονική ομάδα για την ακρόαση του παιδιού. Αδυνατεί κατ’ αυτό τον τρόπο το δικανικό μας σύστημα να αντλήσει από το παιδί ουσιαστικές πληροφορίες και τα πραγματικά του θέλω για την διαχείριση οικογενειακών διαφορών.
Διεπιστημονική προσέγγιση (βλέπε σελ. 24) :
«Με πλήρη σεβασμό στο δικαίωμα του παιδιού στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, θα πρέπει να ενθαρρύνεται η στενή συνεργασία μεταξύ διαφόρων επαγγελματιών με στόχο την ολοκληρωμένη κατανόηση του παιδιού και την αξιολόγηση της νομικής, ψυχολογικής, κοινωνικής, συναισθηματικής, σωματικής και γνωστικής κατάστασής του».
«Θα πρέπει να θεσπιστεί κοινό πλαίσιο αξιολόγησης των παιδιών για όλους τους επαγγελματίες που εργάζονται με παιδιά ή για παιδιά (όπως δικηγόρους, ψυχολόγους, ιατρούς, αστυνομικούς, υπαλλήλους των υπηρεσιών μετανάστευσης, κοινωνικούς λειτουργούς και διαμεσολαβητές) στο πλαίσιο διαδικασιών ή παρεμβατικών δράσεων που αφορούν άμεσα ή έμμεσα παιδιά, έτσι ώστε να παρέχεται η αναγκαία στήριξη σε αυτούς που λαμβάνουν αποφάσεις και να εξυπηρετείται τελικά κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο το συμφέρον των παιδιών στην εκάστοτε υπόθεση».
Σήμερα στην Ελλάδα, σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου, εάν ποτέ ζητηθεί η γνώμη του παιδιού για το μέλλον του στην οικογενειακή ζωή (σχέσεις γονέων – τέκνων), αυτή αξιολογείται αποκλειστικά και μόνο από έναν δικαστικό λειτουργό, στην αίθουσα του δικαστηρίου (σε μη ειδικά διαμορφωμένο χώρο), χωρίς την παρουσία των γονέων του εναλλάξ (ήτοι χωρίς αίσθημα ασφάλειας). Η διαδικασία είναι στρεσογόνα και δεν υφίσταται κανένας μηχανισμός που να διασφαλίζει την εγκυρότητα των λεγομένων του παιδιού, π.χ. αν έχει επηρεαστεί το παιδί πριν τη σχετική διαδικασία της εξέτασης – συνέντευξης του παιδιού. Την συνέντευξη με το παιδί πραγματοποιεί ένας ανειδίκευτος δικαστικός λειτουργός, χωρίς την συνδρομή ειδικών στη διαχείριση παιδιών και χωρίς ο ίδιος να έχει λάβει προηγουμένως σχετική εκπαίδευση.
Αποφυγή αδικαιολόγητης καθυστέρησης (βλέπε σελ. 30) :
«Σύμφωνα με τη νομοθεσία, οι δικαστικές αρχές θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να λαμβάνουν άμεσα εκτελεστές αποφάσεις εφόσον αυτό εξυπηρετεί το υπέρτατο συμφέρον του παιδιού. Σε όλες τις διαδικασίες που αφορούν παιδιά, θα πρέπει να εφαρμόζεται η αρχή του επείγοντος έτσι ώστε να δίδεται ταχεία απάντηση και να προστατεύεται το υπέρτατο συμφέρον του παιδιού, με πλήρη σεβασμό παράλληλα στο κράτος δικαίου».
«Σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου (π.χ. γονική σχέση, επιμέλεια, απαγωγή από γονέα), τα δικαστήρια θα πρέπει να επιδεικνύουν ιδιαίτερη ευσυνειδησία ώστε να αποτρέπονται τυχόν επιζήμιες επιπτώσεις στις οικογενειακές σχέσεις».
«Οι δικαστικές αρχές θα πρέπει να εξετάζουν, κατά περίπτωση, το ενδεχόμενο έκδοσης προσωρινών ή προκαταρκτικών αποφάσεων οι οποίες θα παρακολουθούνται για ορισμένο χρονικό διάστημα με σκοπό τη μεταγενέστερη επανεξέτασή τους».
Σήμερα στην Ελλάδα 9 στις 10 αιτήσεις προσωρινής διαταγής του ενός γονέα για επικοινωνία με το παιδί του είτε απορρίπτεται είτε καθορίζει άμεσα ένα πλαίσιο επικοινωνίας κάτω του ελάχιστου τεκμηρίου που ορίζει ο Ν.4800/21, Άρθρο 13 Δικαίωμα επικοινωνίας – Αντικατάσταση του άρθρου 1520 του Αστικού Κώδικα (Α.Κ., π.δ. 456/1984, Α 164) . [βλέπε παρακάτω παράθεση αποσπάσματος από το άρθρο 1520 Α.Κ.], θίγοντας κατ’ αυτό τον τρόπο ευθέως το δικαίωμα στην οικογενειακή ζωή του παιδιού, ενθαρρύνοντας έτσι επιζήμιες επιπτώσεις στις οικογενειακές του σχέσεις.
Το επείγον αντικαθίσταται από χρονοβόρες διαδικασίες έκδοσης τετελεσμένων δικαστικών αποφάσεων, με δικαστικούς αγώνες γονέων που για να τελεσιδικήσουν στην χώρα μας χρειάζονται πέραν των τριών ετών στην καλύτερη των περιπτώσεων.
[παράθεση αποσπάσματος από το άρθρο 1520 Α.Κ.]
«Άρθρο 1520 – Προσωπική επικοινωνία
Ο γονέας με τον οποίο δεν διαμένει το τέκνο, έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση της, κατά το δυνατό, ευρύτερης επικοινωνίας με αυτό, στην οποία περιλαμβάνονται τόσο η φυσική παρουσία και επαφή του με το τέκνο, όσο και η διαμονή του τέκνου στην οικία του. Ο γονέας με τον οποίο διαμένει το τέκνο οφείλει να διευκολύνει και να προωθεί την επικοινωνία του τέκνου με τον άλλο γονέα σε τακτή χρονική βάση. Ο χρόνος επικοινωνίας του τέκνου με φυσική παρουσία με τον γονέα, με τον οποίο δεν διαμένει, τεκμαίρεται στο ένα τρίτο (1/3) του συνολικού χρόνου, εκτός αν ο γονέας αυτός ζητά μικρότερο χρόνο επικοινωνίας, ή επιβάλλεται να καθορισθεί μικρότερος ή μεγαλύτερος χρόνος επικοινωνίας για λόγους που αφορούν στις συνθήκες διαβίωσης ή στο συμφέρον του τέκνου, εφόσον, σε κάθε περίπτωση, δεν διαταράσσεται η καθημερινότητα του τέκνου. Αποκλεισμός ή περιορισμός της επικοινωνίας είναι δυνατός μόνο για εξαιρετικά σοβαρούς λόγους, ιδίως όταν ο γονέας με τον οποίον δεν διαμένει το τέκνο, κριθεί ακατάλληλος να ασκεί το δικαίωμα επικοινωνίας. Για τη διαπίστωση της ακαταλληλότητας του γονέα το δικαστήριο μπορεί να διατάξει κάθε πρόσφορο μέσο, ιδίως την εκπόνηση εμπεριστατωμένης έκθεσης κοινωνικών λειτουργών ή ψυχιάτρων ή ψυχολόγων. …»
Οργάνωση των διαδικασιών, περιβάλλον και γλώσσα φιλικά προς τα παιδιά (βλέπε σελ.31) :
«Οι υποθέσεις στις οποίες εμπλέκονται παιδιά θα πρέπει να εκδικάζονται σε περιβάλλοντα φιλικά προς τα παιδιά που δεν τους προκαλούν φόβο».
«Θα πρέπει να επιτρέπεται στα παιδιά να συνοδεύονται από τους γονείς τους ή, κατά περίπτωση, από ενήλικα της επιλογής τους, με εξαίρεση τις περιπτώσεις στις οποίες λαμβάνεται αιτιολογημένη αντίθετη απόφαση για το συγκεκριμένο άτομο».
«Στο μέτρο που αυτό είναι κατάλληλο και εφικτό, οι αίθουσες ακρόασης και αναμονής θα πρέπει να είναι κατάλληλα διαμορφωμένες και φιλικές προς τα παιδιά».
Η πραγματικότητα στην Ελλάδα αναφορικά με την τρέχουσα διαδικασία, το παιδί επισκέπτεται εντός της δικαστικής αίθουσας τον δικαστικό λειτουργό, μόνο του, και χωρίς ομάδα υποστήριξης.
Κατάθεση/υποβολή αποδεικτικών στοιχείων εκ μέρους του παιδιού (βλέπε σελ. 32) :
«Η διαδικασία της ακρόασης και της κατάθεσης του παιδιού θα πρέπει να διεξάγεται, στο μέτρο του δυνατού, από κατηρτισμένους επαγγελματίες. Θα πρέπει να καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε τα παιδιά να καταθέτουν σε όσο το δυνατόν ευνοϊκότερο περιβάλλον και υπό τις καλύτερες δυνατές συνθήκες, αναλόγως πάντοτε της ηλικίας τους, της ωριμότητας και του επιπέδου κατανόησής τους, λαμβάνοντας υπόψη και τις δυσκολίες επικοινωνίας που ενδεχομένως έχουν».
«Θα πρέπει να ενθαρρύνεται η οπτικοακουστική καταγραφή των καταθέσεων παιδιών -θυμάτων ή μαρτύρων, μεριμνώντας ταυτόχρονα για τον σεβασμό του δικαιώματος των λοιπών ενδιαφερομένων να αμφισβητήσουν το περιεχόμενο των εν λόγω δηλώσεων».
«Θα πρέπει να σχεδιάζονται και να εφαρμόζονται πρωτόκολλα ακρόασης/κατάθεσης τα οποία θα λαμβάνουν υπόψη τα διάφορα στάδια ανάπτυξης του παιδιού, έτσι ώστε να ενισχύεται η εγκυρότητα της κατάθεσης του παιδιού. Στο πλαίσιο των πρωτοκόλλων αυτών, θα πρέπει να αποφεύγονται οι καθοδηγητικές ερωτήσεις, γεγονός που θα συμβάλλει στην ενίσχυση της αξιοπιστίας τους».
Για άλλη μια φορά στις κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης για μια φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη, υπερτονίζεται το περιβάλλον ακρόασης του παιδιού, αλλά και η ανάγκη συμμετοχής ειδικών κατά τη διαδικασία.
Φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη μετά τη δικαστική διαδικασία (βλέπε σελ. 33) :
«Οι εθνικές αρχές θα πρέπει να λαμβάνουν αμελλητί όλα τα αναγκαία μέτρα για να διευκολύνουν την εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων που αφορούν άμεσα ή έμμεσα παιδιά».
«Μετά την έκδοση απόφασης σε διαδικασίες με έντονο συγκρουσιακό χαρακτήρα, θα πρέπει να παρέχεται στα παιδιά και στις οικογένειές τους καθοδήγηση και στήριξη από εξειδικευμένες υπηρεσίες, κατά προτίμηση δωρεάν».
Αμφότερα τα παραπάνω αναφερόμενα είναι εξίσου σημαντικά. Στη χώρα δεν υπάρχει μηχανισμός άμεσης εφαρμογής δικαστικών αποφάσεων οικογενειακού δικαίου. Αν ένας γονέας επιλέξει να μην τηρήσει απόφαση επικοινωνίας του έτερου γονέα, εκ των πραγμάτων ο γονέας που έχει απωλέσει την επικοινωνία υποβάλλεται σε μια εξαντλητική οικονομικά χρονοβόρα διαδικασία για να αποδείξει την μη εφαρμογή της απόφασης. Οι κυρώσεις δε προς τον γονέα που δεν συμμορφώνεται με τις δικαστικές αποφάσεις (αν ποτέ υπάρξουν) δεν είναι αρκετές ώστε να τον συνετίσουν σχετικά με την μελλοντική του συμπεριφορά.
Σε κάθε περίπτωση είναι αναγκαία η υποστήριξη του οικογενειακού περιβάλλοντος [κυρίως οι γονείς των παιδιών] σε υποθέσεις οικογενειακού δικαίου τόσο σε επίπεδο ενηλίκων όσο και ανηλίκων. Τίποτα από αυτά βεβαίως δεν έχει εφαρμοστεί ούτε καν ακόμα νομοθετικά προβλεφθεί και κατοχυρωθεί στην χώρα μας.
Προώθηση λοιπών φιλικών προς τα παιδιά δράσεων (βλέπε σελ. 35) :
«Να μεριμνούν ώστε όλοι οι επαγγελματίες που έρχονται κατά την εργασία τους σε επαφή με παιδιά στους κόλπους του δικαστικού συστήματος να λαμβάνουν προσήκουσα στήριξη και κατάρτιση, καθώς και πρακτική καθοδήγηση προκειμένου να διασφαλίζουν και να εφαρμόζουν με προσήκοντα τρόπο τα δικαιώματα των παιδιών, ιδίως κατά την αξιολόγηση του υπέρτατου συμφέροντος των παιδιών σε όλες τις κατηγορίες διαδικασιών που τα αφορούν».
Στη χώρα μας δεν υπάρχει καμία διαδικασία εκπαίδευσης προσωπικού για την διαχείριση παιδιών σε δικαστικές διαδικασίες.
Αντί Επιλόγου
Η χώρα μας έκανε το 2021 ένα γενναίο βήμα για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των παιδιών για τις υποθέσεις οικογενειακού διακαίου κυρώνοντας τον Ν.4800/21, «Μεταρρυθμίσεις αναφορικά με τις σχέσεις γονέων και τέκνων, άλλα ζητήματα οικογενειακού δικαίου και λοιπές επείγουσες διατάξεις». Αντικατέστησε και τροποποίησε άρθρα του Αστικού Κώδικα (Α.Κ., π.δ. 456/1984, Α’ 164), κυρώνοντας στην νομοθεσία ευρωπαϊκές υπερνομοθετικές διατάξεις.
Σχεδόν δύο χρόνια μετά την εφαρμογή του Ν.4800/21, το δικαστικό σύστημα φαίνεται να αδυνατεί να εφαρμόσει τον νόμο και είναι εμφανές στην ελληνική κοινωνία ότι υπολείπεται η στήριξη των δικαστικών λειτουργών για την έκδοση αποφάσεων αφενός σύννομων με τους νόμους του κράτους αφετέρου θεσμοθετώντας οικογενειακά δικαστήρια.
Η μάστιγα της γονικής αποξένωσης γιγαντώνεται και ενώ είναι γεγονός και κοινωνική πραγματικότητα, το δικανικό μας σύστημα ακόμα και μετά από σχεδόν δύο χρόνια εφαρμογής του Ν.4800/21, διαπραγματεύεται αν υφίσταται ως κατάσταση.
Τα παιδία στις μέρες μας όταν έρχονται σε επαφή με τη δικαιοσύνη, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, όπως το διαζύγιο των γονέων τους η εμπειρία αυτή είναι ιδιαίτερα δυσάρεστη, ενώ η κατάσταση θα μπορούσε –και θα έπρεπε– να είναι διαφορετικά, ιδιαίτερα μετά την εφαρμογή των διατάξεων του Ν.4800/21, «Μεταρρυθμίσεις αναφορικά με τις σχέσεις γονέων και τέκνων, άλλα ζητήματα οικογενειακού δικαίου και λοιπές επείγουσες διατάξεις», και τη αντικατάστασης και τροποποίηση των άρθρων του Αστικού Κώδικα (Α.Κ., π.δ. 456/1984, Α’ 164), θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν πολλά εμπόδια και πηγές άσκοπης ψυχικής οδύνης.
Παρότι έχουν θεσπιστεί με επιτυχία διάφορες θεμελιώδεις αρχές σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, χιλιάδες παιδιά στην Ελλάδα παραμένουν θύματα μιας αδρανούς Πολιτείας στην απόδοση της Δικαιοσύνης σε συνθήκες «κράτους δικαίου» με αποτέλεσμα συστηματικά να στερούνται των θεμελιωδών και νομικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων τους στην οικογενειακή ζωή, χάνοντας το δικαίωμα ανατροφής τους από δύο γονείς .
2010-Κατευθυντήριες γραμμές Επιτρόπων Συμβουλίου της Ευρώπης