Από τον Alan D. Blotcky, PhD, και τον William Bernet, MD
Περιοδικό Social Work Today, Vol. 22 No. 1 Σελ. 18 (2024)
Πηγή: https://www.socialworktoday.com/archive/Winter22p18.shtml
Η γονική αποξένωση είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται σε ορισμένες οικογένειες που εμπλέκονται σε χωρισμό και διαζύγιο με έντονες συγκρούσεις. Όταν αποφασίζονται θέματα επιμέλειας του παιδιού, το διαζύγιο είναι συχνά συγκρουσιακό. Υπολογίζεται ότι το 25% όλων των διαζυγίων που αφορούν παιδιά εμπεριέχουν έντονες συγκρούσεις, θέτοντας το πλαίσιο για την αποξένωση παιδιών και γονέων.
Η γονική αποξένωση είναι μια παθολογική συνθήκη που περιλαμβάνει έναν αποξενωτή γονέα, ένα αποξενωμένο παιδί και έναν αποξενωμένο ή στοχευόμενο γονέα. Ο αποξενωτής γονέας επιστρατεύει ποικίλες τακτικές και στρατηγικές για να πείσει το παιδί, ότι ο άλλος γονέας δεν το αγαπά, δεν αξίζει, ή είναι ακόμη και επικίνδυνος. Μόλις πειστεί, το παιδί αναπτύσσει την ψυχική κατάσταση της γονικής αποξένωσης, η οποία μπορεί να είναι ήπια, μέτρια ή σοβαρή σε ένταση. Ο γονέας που απορρίπτεται σχεδόν πάντα αισθάνεται θύμα, ηττημένος και απελπισμένος.
Οι στρατηγικές του αποξενωτή γονέα συνήθως δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, ο γονέας που τις εφαρμόζει δεν παραδέχεται την εφαρμογή τακτικών αποξένωσης και κατ’ επέκταση εφαρμόζονται και εκ μέρους του παιδιού άθελα του. Οι στρατηγικές αυτές δύσκολα εντοπίζονται αφού συμβαίνουν σταδιακά.
Υπόθεση Εργασίας
Ακολουθεί μια περίπτωση σοβαρής γονικής αποξένωσης. Είναι ενδεικτικό των περίπλοκων και επιβλαβών χαρακτηριστικών της διαδικασίας της αποξένωσης. Αυτό το παράδειγμα βασίζεται σε μια συγχώνευση πολλών περιπτώσεων που παρουσιάζουν μια κοινή δυναμική αποξένωσης.
Η Mary είναι μια 14χρονη της οποίας η οικογένεια αποτελείται από τη μητέρα της (Helen), τον πατέρα της (Steve) και τον 10χρονο αδερφό (Max). Η Mary είναι καλή μαθήτρια, έχει πολλούς φίλους και είναι στην ομάδα τένις του σχολείου της. Είναι, από πολλές απόψεις, μια συνηθισμένη υγιής έφηβη.
Μετά από μήνες αρνήσεων, ο Steve παραδέχτηκε τελικά στην Helen ότι είχε μια εξωσυζυγική σχέση και ήθελε διαζύγιο. Δεν τον ενδιέφερε η συμβουλευτική ζευγαριού ή άλλες προσεγγίσεις αποκατάστασης της συζυγικής σχέσης. Ήταν συναισθηματικά απόμακρος και αποκομμένος για αρκετό καιρό. Ο Steve νοίκιασε ένα διαμέρισμα, μετακόμισε και υπέβαλε αίτηση διαζυγίου. Το ζευγάρι ήταν παντρεμένο για 17 χρόνια και η Helen ήταν σοκαρισμένη και συντετριμμένη με την απιστία του συζύγου της και τις αποφάσεις του.
Και τα δύο παιδιά ήταν εξαιρετικά αναστατωμένα με τη διάλυση του γάμου των γονιών τους, καθώς είχαν βαθιά σχέση και δεσμό με αμφότερους τους γονείς τους.
Το σοκ της Helen σύντομα μετατράπηκε σε θυμό καθώς προσέλαβε έναν δικηγόρο και ξεκίνησε τη νομική διαδικασία του διαζυγίου. Ένιωθε όλο και περισσότερο εξαπατημένη και προδομένη. Την εξόργισε το γεγονός ότι ο Steve «εγκατέλειψε την οικογένεια» και «συνέχιζε τον δρόμο του χωρίς εμάς».
Μια προσωρινή δικαστική απόφαση έδωσε στην Helen την αποκλειστική επιμέλεια των παιδιών και ο Steve έλαβε ένα τυπικό πρόγραμμα επικοινωνίας με τα παιδιά.
Η νομική διαδικασία ήταν αργή και επίπονη λόγω του θυμού και της άρνησης της Helen να καταλήξει σε μια γρήγορη διευθέτηση με το πρώην σύζυγο της. Ο δικηγόρος του Steve κατέθεσε πρόταση για μια τελική συμφωνία επιμέλειας 50-50. Ο πληρεξούσιος δικηγόρος της Helen αντέκρουσε τη πρόταση του πατέρα.
Η Helen ορκίστηκε να κρατήσει τα παιδιά μακριά από τον πατέρα τους λόγω πολλών «ανησυχητικών» ισχυρισμών εναντίον του: ότι είχε εκρηκτικό χαρακτήρα, ότι είχε πολλαπλές σχέσεις και ότι έπινε υπερβολικά αλκοόλ μπροστά στα παιδιά. Κάποια στιγμή, οι επικοινωνίες της Mary και του Max με τον πατέρα τους σταμάτησαν από την Helen λόγω των ανησυχιών της για την ψυχική και σωματική τους ασφάλεια κατά το χρόνο επικοινωνίας τους με τον πατέρα τους. Ο Steve αρνήθηκε όλους τους ισχυρισμούς εναντίον του και βρέθηκε σε σύγχυση από την αυξανόμενη μνησικακία της Helen απέναντί του.
Κατά τη διάρκεια των πολύμηνων νομικών διαμαχών, η Helen κακολογούσε επανειλημμένα τον απόντα σύζυγό της στα παιδιά. Τους μετέφερε τους ισχυρισμούς της εναντίον του. Προέβη σε αρνητικούς και απεχθείς ισχυρισμούς για τους γονείς του Steve (παππούδες από την πατρική γραμμή). Επέμεινε ότι ο Steve δεν συμμετέχει στην εκπαίδευση των παιδιών, καθώς και στις αθλητικές και εξωσχολικές δραστηριότητες τους.
Μήνες μετά τον χωρισμό, η Helen ανέφερε ότι η Mary είχε κακοποιηθεί σωματικά από τον πατέρα της κατά τη διάρκεια μιας επικοινωνίας. Υποστήριξε ότι η Mary είχε κόκκινα σημάδια στα πόδια της, αν και δεν είχε φωτογραφίες από αυτό. Η Helen επικοινώνησε με τις Κοινωνικές Υπηρεσίες και την αστυνομία. Μετά από έρευνα των Κοινωνικών Υπηρεσιών, η κακοποίηση δεν αποδείχθηκε, ενώ αντιστοίχως η ποινική δίωξη δεν προχώρησε. Ο Steve αρνήθηκε κατηγορηματικά οποιαδήποτε κακοποιητική συμπεριφορά και εξοργίστηκε με τις κατηγορίες της.
Την ίδια περίπου στιγμή, ο Steve παρατήρησε ότι η Mary γινόταν πιο περιφρονητική και αρνητική κατά την επικοινωνία της μαζί του. Είχε ευθυγραμμιστεί με τη μητέρα της, και ήταν προφανές ότι τον έβλεπε ως κακοποιητικό γονέα. Η mary άρχισε να αποκαλεί τον πατέρα της με το μικρό του όνομα για να υπονομεύσει τον πατρικό του ρόλο. Ενώ βρισκόταν στο διαμέρισμά του, η Mary απομονωνόταν στην κρεβατοκάμαρά της και αρνούνταν οποιαδήποτε δραστηριότητα μαζί με τον πατέρα της. Ήταν συνεχώς σκυθρωπή και υποτιμητική απέναντι του.
Η Mary τελικά αποξενώθηκε εντελώς από τον πατέρα της – ο ορισμός της «σοβαρής» αποξένωσης. Ήταν γεμάτη εχθρότητα απέναντί του και αρνιόταν να πάει σε επικοινωνίες το Σαββατοκύριακο ή να μιλήσει μαζί του στο τηλέφωνο. Δεν απαντούσε στα γραπτά του μηνύματα. Ήταν εντελώς αποκομμένη από αυτόν και δεν έδειχνε καμία αμφιθυμία ή ενοχή γι’ αυτό.
Ο μικρότερος αδελφός της Mary, ο Max, δεν ήταν αποξενωμένος από τον μπαμπά του. Αφού τους άρεσαν τα αθλήματα, ένιωθε ένα είδος αντρικής σύνδεσης μαζί του. Ο Max κατηγορούσε τον πατέρα του για τη διάλυση της οικογένειας, αλλά είχε επίσης έντονα θετικά συναισθήματα απέναντί του.
Πώς δημιουργείται η γονική αποξένωση
Η Mary ανέπτυξε την ψυχική κατάσταση της γονικής αποξένωσης από τον πατέρα της. Η περίπτωσή της χαρακτηρίζεται ως «βαριά» επειδή η απόρριψη του πατέρα της ήταν ολοκληρωτική. Αρνήθηκε να τον δει ή να μιλήσει μαζί του. Η περιγραφή της για εκείνον ήταν εντελώς αρνητική. Εξέφρασε την επιθυμία να μην τον ξαναδεί ποτέ.
Η γονική αποξένωση ενός παιδιού συνήθως συμβαίνει με την πάροδο του χρόνου μέσα από μια σειρά από πρωτεύοντα και δευτερεύοντα γεγονότα. Συνήθως είναι μια σταδιακή, ύπουλη διαδικασία. Σε μερικές περιπτώσεις η σχέση ενός παιδιού με το γονέα του θα εξελιχθεί από μια σχέση αγάπης και σεβασμού σε θυμωμένη απόρριψη του γονέα μέσα σε λίγες εβδομάδες. Είναι δύσκολο να προβλεφθεί η πορεία αυτής της κατάστασης επειδή οι εξωτερικοί παρατηρητές δεν κατανοούν πλήρως τι συμβαίνει στο μυαλό του παιδιού.
Η αποξένωση της Mary προκλήθηκε και τροφοδοτήθηκε από τη μητέρα της, η οποία επέτρεψε στον θυμό και την εκδίκηση της απέναντι στον πατέρα των παιδιών να παρεμποδίσει την σωστή ανατροφή των παιδιών. Ήταν αποφασισμένη να κάνει τη Mary να απορρίψει τον Steve. Έπεισε τη Mary να ευθυγραμμιστεί μαζί της και να θεωρήσει τον πατέρα της άξιο τιμωρίας.
Επειδή η αποξενωτική συμπεριφορά ενός γονέα έχει εφαλτήριο το μίσος και είναι σκόπιμη, ο γονέας που εφαρμόζει τέτοιες συμπεριφορές σχεδόν ποτέ δεν παραδέχεται αυτές του τις κακόβουλες ενέργειές. Στην πραγματικότητα, για να εξαπατήσουν τον περίγυρο τους, οι αποξενωτές γονείς συχνά παρουσιάζουν τον εαυτό τους ως θύμα. Σε αυτή την περίπτωση, η Helen αρνούνταν σθεναρά, ότι ήταν αποξενωτής γονέας. Επικέντρωσε όλα της τα συναισθήματα και την ενέργειά της στον «καταχρηστικό» σύζυγό της. Δεν μπορούσε πλέον να ελέγξει την αποξενωτική της συμπεριφορά.
Η σοβαρή αποξενωτική συμπεριφορά από έναν γονέα θεωρείται παιδική κακοποίηση από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, επειδή υπονομεύει ενεργά την υγιή ανάπτυξη του παιδιού. Η σύγχρονη έρευνα δείχνει, ότι η μακροπρόθεσμη ανάπτυξη ενός παιδιού εξαρτάται από τη στενή σχέση που διατηρεί τόσο με τη μητέρα όσο και με τον πατέρα.
Ο Steve ήταν ο αποξενωμένος γονέας σε αυτήν την περίπτωση. Αν και η συμπεριφορά του οδήγησε στο τέλος του γάμου του, δεν άξιζε την απόλυτη απόρριψη από την κόρη του. Το να ζητήσει διαζύγιο από την Helen πυροδότησε την οργή της και υποκίνησε τη διαδικασία αποξένωσης. Η Helen κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να αποδείξει στη Mary, ότι ο πατέρας της άξιζε την αδυσώπητη οργή της. Δυστυχώς, λειτούργησε.
Η θεραπεία μπορεί να είναι επιτυχής
Τα καλά νέα είναι, ότι η ψυχική κατάσταση ενός παιδιού λόγω γονικής αποξένωσης μπορεί να αντιμετωπιστεί με επιτυχία. Ωστόσο, απαιτεί μια ακριβή διάγνωση και ένα σχέδιο θεραπείας που εστιάζει στον γονέα που αποξενώνει, στο αποξενωμένο παιδί και στον απορριφθέντα ή στοχευόμενο γονέα. Η θεραπεία και για τα τρία πρόσωπα είναι κρίσιμη. Η κατάσταση της αποξένωσης δεν μπορεί να επιλυθεί χωρίς παρέμβαση.
Η θεραπεία για τη γονική αποξένωση εξαρτάται από τη σοβαρότητά της. Ήπια γονική αποξένωση στην οποία το παιδί λέει ότι δεν θέλει να επισκεφτεί τον γονέα-στόχο, αλλά απολαμβάνει την ώρα που συνυπάρχει με τον αποξενωμένο γονέα: συχνά ανταποκρίνεται στην άμεση εκπαίδευση του γονέα από έναν ή περισσότερους ειδικούς, τον διαμεσολαβητή, έναν ειδικό ψυχικής υγείας ή τον δικαστή. Πολλές φορές, ο αποξενωτής γονέας θα σταματήσει την καταστροφική συμπεριφορά μόλις έρθει αντιμέτωπος με αυτό το πλαίσιο θεραπείας και θα καταλάβει πόσο βλαβερό είναι για το παιδί.
Η μέτρια γονική αποξένωση εμφανίζεται, όταν το παιδί δεν θέλει να έχει επικοινωνία με τον γονέα-στόχο. Όταν γίνονται οι επικοινωνίες τους, το παιδί είναι κατά κύριο λόγο αρνητικό και εριστικό, αλλά μπορεί να υπάρξουν στιγμές που το παιδί και ο στοχευόμενος γονέας μπορούν να απολαύσουν τον χρόνο τους μαζί. Η απόρριψη αυτού του γονέα είναι μερική, όχι ολική.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, η θεραπεία πρέπει να περιλαμβάνει δύο συνιστώσες: ατομική θεραπεία για τον αποξενωτή γονέα και θεραπεία επανένωσης για το αποξενωμένο παιδί και τον γονέα που έχει απορριφθεί. Και τα δύο συστατικά της θεραπείας είναι ζωτικής σημασίας για την επίλυση της κατάστασης γονικής αποξένωσης του παιδιού. Ορισμένες υποθέσεις ενδέχεται να απαιτούν μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση, συμπεριλαμβανομένης της στενής συνεργασίας με το δικαστήριο, ενός συντονιστή γονικής μέριμνας, της καθοδήγησης του στοχευόμενου γονέα και των δικηγόρων.
Η σοβαρή γονική αποξένωση συμβαίνει, όταν η απόρριψη του άλλου γονέα από το παιδί είναι ολοκληρωτική. Κάθε επαφή μεταξύ τους έχει διακοπεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι συχνά απαραίτητο να απεγκλωβιστεί το αποξενωμένο παιδί από την επιρροή του αποξενωτή γονέα. Η απομάκρυνση του παιδιού από τη φροντίδα του αποξενωτή γονέα είναι απαραίτητη και μπορεί να επιτευχθεί με επιτυχία. Μερικές φορές αυτή η αφαίρεση είναι προσωρινή, μερικές φορές γίνεται μόνιμη. Η τοποθέτηση του παιδιού με τον γονέα που έχει απορριφθεί είναι συχνά η ενδεδειγμένη προσέγγιση.
Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες το παιδί δεν αφαιρείται από την αποκλειστική επιμέλεια του αποξενωτή γονέα, η θεραπεία πρέπει για άλλη μια φορά να περιλαμβάνει δύο συνιστώσες: ατομική θεραπεία για τον αποξενωτή γονέα και θεραπεία επανένωσης για το αποξενωμένο παιδί και τον γονέα που έχει απορριφθεί. Όπως αναφέρθηκε, ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να απαιτούν μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση.
Η θεραπεία της Mary
Στην περίπτωση της Mary, απομακρύνθηκε από τη φροντίδα της μητέρας της και έζησε με τον πατέρα της. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Helen έλαβε ατομική θεραπεία, ενώ η Mary και ο Steve έλαβαν θεραπεία επανένωσης. Μετά από 10 μήνες σημαντικής και σταθερής προόδου, η Helen και ο Steve κατέληξαν σε συμφωνία σύμφωνα με την οποία θα μοιράζονταν τα παιδιά σε ένα πρόγραμμα επιμέλειας 50-50.
Ευτυχώς για όλους, και τα δύο συστατικά της θεραπείας ήταν εξαιρετικά επιτυχημένα. Ο ατομικός θεραπευτής της Helen τη βοήθησε να αναγνωρίσει και να σταματήσει την αποξενωτική συμπεριφορά της. Η Helen κατάλαβε, ότι έβλαπτε τη Mary με τις κακόβουλες πράξεις της. Και έφτασε να πιστεύει, ότι ο Steve είναι ένας καλός πατέρας που μπορεί να ασκήσει υγιή επιρροή στα παιδιά.
Η θεραπεία επανένωσης για τη Mary και τον Steve έφερε επίσης εξαιρετικά αποτελέσματα. Η σκυθρωπή και περιφρονητική στάση της Mary προς τον πατέρα της χάθηκε καθώς κατάλαβε τον αρνητικό αντίκτυπο της μητέρας της πάνω της. Η Mary μπόρεσε να ανακαλέσει τις καλές στιγμές που είχε ζήσει με τον πατέρα της πριν τον χωρισμό και το διαζύγιο. Άρχισε να βλέπει τον πατέρα της με πολύ πιο θετικό και στοργικό τρόπο.
Ο Steve είχε καταστεί αγχώδης και απελπισμένος κατά τη διάρκεια των αποξενωτικών τακτικών της Helen. Μόλις μπόρεσε να επανασυνδεθεί με την κόρη του, έλαμψε από χαρά και αισιοδοξία. Άρχισαν να μιλάνε μεταξύ τους, να ασχολούνται με δραστηριότητες και να κάνουν σχέδια διακοπών.
Τελικές Σκέψεις
Όλες οι περιπτώσεις γονικής αποξένωσης πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη από την αρχή της εμφάνισης τους. Η παρέμβαση όταν η αποξένωση είναι ήπια είναι επιτυχής σε αντίθεση με την περίπτωση αναμονής έως ότου η κατάσταση καταστεί μέτρια ή σοβαρή σε ένταση. Πράγματι, οι μέτριες και σοβαρές περιπτώσεις γονικής αποξένωσης μπορεί να είναι αρκετά δύσκολο να αντιμετωπιστούν.
Πολλοί επαγγελματίες μπορούν να κάνουν τη διαφορά σε περιπτώσεις γονικής αποξένωσης. Δικηγόροι, διαμεσολαβητές, κοινωνικοί λειτουργοί, ειδικοί ψυχικής υγείας και δικαστές μπορούν ατομικά και συλλογικά να βοηθήσουν στην επίλυση αυτής της υπαρξιακής οικογενειακής κρίσης. Η διάγνωση της πάθησης είναι κρίσιμη. Ένα σχέδιο θεραπείας που είναι εστιασμένο και με σαφείς προσδοκίες είναι ζωτικής σημασίας.
Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί, ότι, τόσο οι πατέρες, όσο και οι μητέρες μπορούν δυνητικά να είναι αποξενωτές γονείς. Δεν είναι αποκλειστικό φαινόμενο του ενός φύλου.
— Ο Alan D. Blotcky, PhD, είναι κλινικός και ιατροδικαστής ψυχολόγος στο ιδιωτικό ιατρείο στο Μπέρμιγχαμ της Αλαμπάμα. Είναι επίσης κλινικός αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα στο Μπέρμιγχαμ.
— Ο William Bernet, MD, είναι ομότιμος καθηγητής στο τμήμα ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Vanderbilt στο Νάσβιλ. Είναι ιδρυτής και πρόεδρος του Parental Alienation Study Group στο Νάσβιλ και καταξιωμένος ερευνητής και συγγραφέας στον τομέα.